Mapa Gminy Suchań (z portalu KsiegiWieczyste.com)

Gminę Suchań można by nazwać gminą równoleżnikową. Największy wpływ na układ suchańskiej ziemi miał lodowiec, a właściwie jedno z jego dzieci: pra - Ina. Jej dzisiejsze wcielenie płynąc od swych źródeł na południe, nagle pod  Reczem (leży poza  gminą) skręca niemal pod kątem prostym na zachód i tak płynie aż do Stargardu. Jej koryto leży tu w rozległej pradolinie, możliwej do intensywniejszego wykorzystania rolniczego dopiero po wykonaniu w drugiej połowie XVIII wieku  prac melioracyjnych. Główne kierownictwo nad pracami hydrotechnicznymi na Pomorzu, w Nowej Marchii i - zabranej Polsce w pierwszym rozbiorze - ziemi bydgoskiej sprawował Franz von Brenckenhof (1723 - 1778). Melioracją okolic Miedwia i Iny zarządzał David Gilly (1748-1808).  Długi odcinek Iny kreśli południową granicę gminy Suchań. Z uwagi na ukształtowanie terenu ten sam równoleżnikowy przebieg  musiał mieć trakt handlowy wiodący ze Stargardu na Mazowsze. Biegł on po terasach na północnym skraju  pradoliny. Pewnie w dużym stopniu po jego śladzie w I połowie  XIX wieku zbudowano drogę utwardzoną biegnącą w kierunku Piły  (przed wojną - R 104 a dzisiaj krajowa nr 10). To główna - biegnąca przez jej środek - oś  gminy. Centralnie leży na niej Suchań, a na jej wschodnim krańcu - Wapnica (budując drogę w 1840 roku usypano groblę przedzielającą jezioro Wapnickie). Północny skraj gminy zamyka, biegnąca z zachodu na wschód, linia kolejowa Stargard - Piła (odcinek z przystankiem w Tarnowie) w całości oddana w roku 1895.

Mapka ukazująca przebieg pradoliny Iny (Ihna - Urstromtal za Stargarder Jahresblatt 1996)

Gmina nie jest bogata w lasy i, poza jeziorami Sierakowskim (65 ha) i Wapnickim na jej wschodnim krańcu (obie jego części dają powierzchnię ponad 62 ha), nie spotkasz tu większych jezior. Oprócz Iny, która zbiera wody z południowego obszaru gminy,  pewne znaczenie w jej sieci wodnej ma jej dopływ -  struga Rzeczyca długości ponad 17 km (zwana też: Reczek, Reczyca, Ognica). W sumie krajobraz gminy jest dość jednolity i nie należy do specjalnie urzekających.  Choć w wielu miejscach, dzięki bliskości obniżenia pradoliny rzeki, podziwiać możemy dość rozległy horyzont z daleką perspektywą. A z poziomu Iny szeroki (do 2,5 km), płaski korytarz utworzony przez wody jej pramatki.

Jezioro Wapnickie i Ina z mostu między Suchaniem a Piasecznikiem

Ślady działalności ludzkiej sięgają czasów przedhistorycznych. Na terenie gminy występują liczne ślady osadnictwa z różnych okresów. Badania archeologiczne wykazały istnienie siedzib ludzkich już od epoki kamiennej. Unikatowość przedmiotów z różnych okresów znalezionych w okolicach Suchania spowodowała, że były one tematem osobnej wystawy zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Szczecinie w roku 2014. Prezentowano na niej m.in.: kamienne toporki i siekierkę oraz narzędzia z poroża i kości z epoki kamiennej; siekierki, miecz, grot, naczynia, ozdoby brązowe  pochodzące z okresu brązu; monety, złotą zawieszkę, srebrną klamerkę i zapinki brązowe z czasów rzymskich; złote ozdoby z okresu wędrówek ludów; arabskie monety i inne przedmioty z wczesnego średniowiecza.

Przykłady znalezisk archeologicznych z okolic Suchania  (źródło: Katalog Skarby z okolic Suchania; Muzeum Narodowe w Szczecinie; Szczecin 2014)

W Suchaniu i w Wapnicy w wiekach X-XII istniały grodziska  słowiańskie. Po okresie plemiennym okolice te znajdowały się na terenach przygranicznych. Najpierw przy  styku Pomorza z Wielkopolską, a następnie Pomorza z Nową Marchią. Widoczna dzisiaj sieć osadnictwa  nabrała kształtu głównie w czasie, kiedy za gospodarowanie na tej ziemi zabrali się joannici i pochodzące z zachodu rody rycerskie. Zakon joannitów przybył do Stargardu z Moraw około roku 1181. Przy tej okazji warto wspomnieć, że około 1187 r. książę wielkopolski Mieszko III Stary sprowadził joannitów do Poznania właśnie ze Stargardu (1187). Książę pomorski Bogusław I nadał zakonowi 12 wsi wymienionych w potwierdzeniu nadań przez Barnima I (1229). Wśród nich z interesującego nasz obszaru zidentyfikowano Sadłowo. W późniejszych źródłach, przy okazji sporu Barnima I z joannitami stargardzkimi (1267-71),  w kompleksie joannickim wymienia się Suchań i Żukowo. Zatarg miał swe źródła w kwestii zadłużenia księcia u zakonu i prawa własności do niektórych  terenów. Podejrzewa się joannitów o fałszowanie aktów nadania. Przez pewien czas  zakonnicy uzurpowali sobie prawo do samego Stargardu. Spór księcia z joannitami spowodował opuszczenie Stargardu przez joannitów do nierozpoznanej do dziś miejscowości Copam (Kopan) leżącej w między Iną a Małą Iną. Ostatecznie już w 1295 roku siedzibą komandorii joannickiej został Suchań i z krótką przerwą (1319-1324 - Stargard) tak było aż do czasów reformacji. W Stargardzie znajdowali się jedynie zakonnicy - przy parafialnym kościele Mariackim i afiliowanym przy nim kościele św. Jana. Reformacja skasowała zakony. Joannici próbowali sprzedać miasto Suchań Borkom, jednak książę nie wyraził na to zgody. Posiadłości zakonów przechodziły na własność księcia.

Dobra joannitów stargardzkich (suchańskich). Oprac E.Rymar, kreślił J. Tatoń

(źródło: Edward Rymar, Kolińska komturia na tle dawnych dziejów stargardzkich joannitów; Stargardia t.III, Muzeum Stargard, Stargard 2003)

Zostanie siedzibą joannickiego komtura przyczyniło się niewątpliwie do rozwoju Suchania, który z czasem, choć najpóźniej - z obecnych podstargardzkich miast - otrzymał prawa miejskie (przed 1487 r.). Dzięki temu na mapie Lubinusa (1618) występuje rycina Suchania (Zachan) w gronie innych miast księstwa.,Takie miejscowości jak Brudzewice i Suchanówko, Nosowo, Wapnica zawdzięczają swoje powstanie lub przekształcenie się z luźnych osad w zwarte wsie, rodom rycerskim z czasów pionierskich kolonizacji niemieckiej. Brudzewice założył w początkach XIII w. pochodzący ze Schwerina Raven von Brüsewitz (od 1457 roku wsią władają joannici, a od 1493 Henryk Borcke). Z rycerzem Henrykiem de Svaneberch (vel Schwanenbeck - tak brzmiała przedwojenna nazwa wsi) wiąże się powstanie - również w I połowie XIII w - Suchanówka. Pod koniec wieku przejdzie ono w ręce joannitów. Nosowo i Wapnicę nabył od Wedlów po 1286 r. rajca szczeciński Jakub von Günsterberg znany jako Jakub Kaszuba. Był on poplecznikiem margrabiów. Co ciekawe, przyjmuje się, że należał on do sprawców porwania z Rogoźna w 1296 r. i zamordowania w jego trakcie, świeżo koronowanego (1295) króla polskiego Przemysła II, który po ponad 150 latach od śmierci Bolesława Krzywoustego (1138) zapoczątkował proces "zbierania" ziem polskich i przywrócenia władcom Polski tytułu królewskiego. Przypomnijmy też, że  przed nim ostatnia koronacja  na króla Polski miała miejsce w roku 1079 (Bolesław Śmiały). Dodajmy, że wzmianki o Modrzewie, Słodkówku i Tarnowie pochodzą z czasów późniejszych.

                                       Widok Suchania na mapie Lubinusa

Tak się składa, że budowlami o największej sile przetrwania są kościoły. Także je dotyka niszcząca siła czasu i żywiołów, ale przebudowywane, rozbudowywane, adaptowane do nowych potrzeb stoją do dziś służąc obecnym mieszkańcom. O ileż byłaby uboższa lista zabytków, gdyby nie właśnie świątynie. Również w gminie Suchań, głównymi obiektami o starej metryce są kościoły. Podstawowy budulec ich najstarszych części to kamień polny. Cegła występuje w niewielkiej ilości. Są to budowle salowe postawione na planie prostokąta. Najstarszym z nich jest kościół w Wapnicy (XIII w.). Z początku XIV w.  pochodzą kościoły w Suchanówku i Sadłowie, z XV w. świątynie w: Suchaniu, Brudzewicach, Nosowie, Słodkowie i Słodkówku, zaś XIX proweniencję posiadają budowle w Modrzewie i Tarnowie.

Z reguły kościoły, wraz z nieczynnymi cmentarzami przykościelnymi, są otoczone murami ogradzającymi z prowadzącymi doń bramkami cmentarnymi. Warto zwrócić uwagę na występujące w tych miejscach cenne okazy drzew: dębu szypułkowego (Suchań, Sadłowo, Modrzewo, Suchanówko), lipy (Brudzewice, Modrzewo, Żukowo, Słodkowo), kasztanowca (Modrzewo, Żukowo), cisu pospolitego (Nosowo). 

Kościoły w: Brudzewicach, Nosowie, Słodkowie,....

,,

....Suchaniu (widoczny szczyt z blendami stargardzkimi), Modrzewie, Słodkówku i Wapnicy

Przechodząc do budowli świeckich możemy wspomnieć, że nie istnieją już zamki w Suchaniu i Wapnicy. Suchański należał do joannitów i stał od przełomu XII/XIII w. do połowy XVI w. W Wapnicy w wiekach XIV i XV funkcjonowała tu budowla zamkowa rodu von Günsterberg.  Obecnie nad jeziorem na południe od szosy Stargard - Recz są tylko jej pozostałości.  Wcześniej w tym miejscu znajdowało się grodzisko słowiańskie.

Wody wspomnianej wcześniej niewielkiej strugi Rzeczyca poruszały w swym biegu koła młyńskie trzech młynów.  Dwa znajdowały się w Suchaniu: nieistniejący obecnie "Górny" i "Dolny" z turbiną Francisa aktualnie z częściowo zniszczoną, w wyniku pożaru, konstrukcją wnętrza. Jeden  zbudowano w roku 1827 w osadzie Zastawie pod Suchanówkiem. Jest  konstrukcji ryglowej.  Aktualni właściciele wykorzystują go do celów mieszkalnych.Na uwagę zasługują też: w Suchaniu - browar (wymieniony w 1780 roku) i budynek stacji energetycznej (z 1913 r.), w Tarnowie - budynek kolejowej wieży wodnej, która jest w trakcie przystosowywania do nowej funkcji, w Żukowie - budynek kuźni.

Budynki młyna (z końca XIX w.) w Suchaniu i  kolejowa wieża wodna w Tarnowie.

Przechadzając się ulicami kolejnych wsi przekonujemy się, że ich zasadniczy układ nie zmienił się od wieków. W centrum jest kościół. Przeważnie są to owalnice. Poza Brudzewicami (ulicówka), Wapnicą (zatarty po 1945 r oku układ wielodrożnicy) i Nosowem (widlica). Stolica gminy jest owalnicą z rynkiem po środku i mimo miejskiego statusu w dużym stopniu utrzymała wiejski układ.  Głównym zajęciem mieszkańców tej ziemi było rolnictwo. W XVII i XVIII w.  w Suchaniu rozwinęło się tkactwo. Wiele budynków mieszkalnych pochodzi z XIX i początków XX wieku. Sporo z nich zachowało swój urok, choć panuje tu swoista kakofonia stylów, ale też mimo wielu nowych domów, asfaltu na drogach, nowoczesnego wyposażenia rolniczego itd., coś z nastroju starej pomorskiej wioski można uchwycić. Jednak należy się spodziewać, że postępująca unifikacja budownictwa będzie coraz bardziej zacierać ten charakter. A nowego, własnego, oryginalnego stylu nasza wieś już zapewne nie wypracuje.

Widok Suchania ok.1844 r., litografia E. Sanne (źródło: fotopolska.eu)

Wyobraźnia podsuwa nam obrazy życia na tej ziemi w różnych epokach. Oprócz codziennego znoju mieszkańców tej ziemi może nam ukazać sceny z czasów jej kolonizowania, powstawania osad i wsi, z okresu średniowiecznych sporów i walk charakterystycznych dla terenów pogranicznych, trudnych doświadczeń wojny trzydziestoletniej i II wojny światowej oraz wrastania w tę ziemię przybyłych tu naszych polskich pionierów. Wędrując po tej okolicy warto poddać się refleksji na temat siły i ciągłości ludzkiego trwania i dokonujących się szybciej lub wolniej przemian w krajobrazie i wyglądzie ludzkich siedzib.

 MJ

Dodatek 

Polskie i niemieckie nazwy miejscowości gminy: 

Brudzewice - Brüsewitz, Modrzewo - Moderow, Nosowo- Günsterberg, Sadłowo - Zadelow, Słodkowo - Gross Schlatikow, Słodkówko - Klein Schlatikow,   Suchanowko - Schwanenbeck,  Suchań - Zachan, Tarnowo - Tornow, Wapnica - Ravenstein, Żukowo - Suckow a. Ihna.