Dobrzany i okolice - zanurzone w przyrodzie i historii

Ta ziemia na pozór niczym się nie wyróżnia, gdyby jednak się rozejrzeć, to i tu znajdziemy coś co może nas zainteresować. Przecież znaczna połać gminy znajduje się w obrębie Ińskiego Parku Krajobrazowego, a niemal cała pozostała część - w jego otulinie. Ciekawa jest również historia tej ziemi. Szczególnie w średniowieczu, kiedy znajdowała się ona przy granicy Księstwa Pomorskiego.

Mapa gminy Dobrzany (źródło: https://dobrzany.e-mapa.net/)

Krajobraz moreny czołowej ukształtowany przez ustępujący lodowiec jest w okolicach Dobrzan o wiele łagodniejszy niż w centrum Wyżyny Ińskiej, gdzie różnice w wysokości względnej są znaczne. Mniej tu potężnych pagórów moreny czołowej, w przewadze mamy raczej "fałdki" moreny dennej. Ale to wystarcza, żeby otaczający nas pejzaż nie był monotonny. Jak przystało na obszar pojezierza nie brak tu jezior, z których największe i najciekawsze to Krzemień (ok. 233 ha). Ze względu na swą czystość i głębokość (maks. 29 m) jest chętnie eksplorowane przez płetwonurków. Jest tu też plaża i kąpielisko. Warto tu też wymienić jeziora: Szadzko (ok.78 ha), Błotno (ok. 27 ha), Dolice (ok. 19 ha), Bytowskie (ok. 12 ha). Te mogą jednak bardziej zainteresować wędkarzy niż miłośników kąpieli. Do jeziora Krzemień wpływa i z niego wypływa rzeka Ina jeszcze młoda i niepozorna. Dodatkowo w pobliżu wsi Bytowo zostaje ona "okradziona" z części swych wód przez Pęzinkę (z tego powodu zwaną niegdyś Gestohlene Ihna). Wiemy jednak, że w końcu "wracają" one do Iny, ponieważ Pęzinka jest dopływem dopływu Iny - Krąpieli. Ten zwrot następuje jednak dopiero w Stargardzie. W północnej części gminy płynie Krępa (z jeziora Okuny do jeziora Wiechowo a dalej Marianowo - wszystkie poza gminą Dobrzany) i jej dopływ Reczyca. Warto wspomnieć o wyodrębnionych tzw. użytkach ekologicznych: Bagno Ciszewo (na pd. - wsch. gminy) - zbiorniku wodnym zarastającym roślinnością torfowiskową, miejscu bytowania ptaków wodnych (np. gęsi gęgawy i błotniaka stawowego) i Ptaszyniec  (w Dobrzanach) - zbiorowisku torfowisk, szuwarów ze zbiornikiem z zaroślami wierzbowymi i olszynowymi.

Na terenie gminy odnaleziono liczne ślady osadnictwa - najstarsze sięgające okresu mezolitu. Napotkano liczne przedmioty, także cmentarzyska, łączone z ludnością kultury łużyckiej (np. cmentarzysko kurhanowe w Bytowie), oraz artefakty z czasów wpływów rzymskich. W Szadzku znaleziono, unikalną w skali kraju, monetę bizantyjską. Stwierdzono też istnienie grodzisk wczesnośredniowiecznych w: Dobrzanach, Dolicach, Odargowie i Kozach. Prawdopodobnie również w Szadzku znajdowała się osada zamknięta. Na początku XX wieku w Krzemieniu odkryto dwa skarby ze srebrnymi monetami, prawdopodobnie arabskimi (w drugim było ich ok. 400). Świadczyć to może o egzotycznych kontaktach ówczesnych mieszkańców tej ziemi. Niestety, oba znaleziska uznaje się za zaginione.

W historii pisanej wzmianka o ziemi stargardzkiej pojawia się w roku 1140. W bulli erygującej biskupstwo pomorskie Stargard jest wymieniony zapewne jako jeden z grodów kasztelańskich. W dokumencie z 1185 roku pojawia się określenie provincia Stargardiensis. W skład kasztelanii stargardzkiej wchodziły krainy (ziemie): stargardzka, maszewska i goleniowska oraz prawdopodobnie, interesująca nas, szadzka.

Fragment mapy Lubinusa przedstawiające wizerunki  Dobrzan (Jacobshagen) i zamku w Szadzku (Sazig)

Plan zamku w Szadzku z 1681 (wg Knack 1912) i cieniowany model terenu przedstawiający ruiny zamku uzyskany w wyniku lotniczego skanowania laserowego (za M. Majewski, G. Kierszys; Rocznik MAH  Stargardia nr X)

Z 49 miejsc, których wizerunki zostały umieszczone w bordiurze Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego Lubiniusa z 1618 roku, aż dwa znajdują się na opisywanym tu terenie. Są to ryciny ukazujące Iacobshagen (Dobrzany) i Sazig (Szadzko). Jacobshagen zostało założone w XIII wieku prawdopodobnie przez Jakuba von Günstersberg, zabójcy polskiego króla Przemysła II (w 1296 r.). Od jego imienia pochodzić ma nazwa miejscowości, która obowiązywała do 1945 roku, a nawet krótko po nim (Dobrzany tuż po wojnie zwano Jakubowo i Dobrzanek). Prawa miejskie uzyskały Dobrzany prawdopodobnie jeszcze przed rokiem 1336, uznanym dzisiaj jako czas lokacji. Z tego roku pochodzi akt przyjęcia w lenno od Gryfitów miasta Dobrzany przez ród Steglitz (Stegelitz). Ten sam hołd obejmował również położony w pobliżu zamek w Szadzku. Został on zbudowany pewnie około roku 1300 przy zachodnim brzegu jeziora Szadzkiego. Była to przez kilka wieków jedna z najważniejszych warowni Pomorza. Powodem jego powstania była konieczność ochrony granic Księstwa Pomorskiego przed ekspansywną Nową Marchią.  Wymiary budowli w rzucie wynosiły 44 na 50 m. W 1395 r. pod zamkiem w Szadzku miał zginąć, i to z ręki stargardzianina, książę Warcisław VII.  W połowie XV wieku po Steglitzach, jako zarządcy, warownię obejmują Borkowie. Brandenburczycy zdobyli zamek w roku 1445 i w czasie wojny pomorsko - brandenburskiej (1478 - 1479). Wówczas zajęły go wojska elektora Albrechta Achillesa. Po jej zakończeniu, z pewną zwłoką, budowla powróciła do Księstwa Pomorskiego. Od 1502 roku zamek staje się siedzibą domeny książęcej (Amt), do przeniesienia jej - formalnie w 1728 r., a faktycznie w 1738 r. - do Wapnicy. Po pożarze w 1588 roku budowla zostaje przekształcona w okazałą rezydencję renesansową. W czasie wojny trzydziestoletniej Szwedzi wykorzystują ją włączając obiekt w swój system arsenałów. Śladem administracyjnej  funkcji zamku, kiedy był siedzibą domeny, jest późniejsza nazwa, łączącego parę domen, powiatu szadzkiego (Kreis Saatzig), obowiązująca od reformy administracyjnej w 1818 r. do roku 1945, a obejmująca z grubsza teren dzisiejszego powiatu stargardzkiego (w latach 1901- 1945 bez miasta Stargard). W Szadzku znajdują się też ruiny kościoła zbudowanego pod koniec XVI w. (później przebudowywany), w którym znajdowało się m.in. epitafium zmarłego w 1643 r. pułkownika szwedzkiego Jacoba Larssona Bohma. Stargardzianie powinni o nim wiedzieć, że był sprawcą, wywołanego przez jego bezmyślność, tragicznego pożaru Stargardu w czasie wojny trzydziestoletniej (7 października 1635 r.). Losy dwóch organizmów - Szadzka i Dobrzan - ze względu na swą bliskość, były ze sobą mocno związane. I to tak że kiedy w 1781 roku strawił Dobrzany kolejny, tym razem szczególnie niszczący pożar (z blisko 300 domów zostały 4), do odbudowy miasta posłużył materiał z podupadłego już zamku w Szadzku. Wcześniej, w latach 30-tych XVIII w., sporą część kamieni z jego murów przewieziono do Wapnicy. Dziś po zamku pozostały jedynie wzgórze zamkowe z nasypami i relikty jego murów. W odbudowie Dobrzan miał swój wkład dyrektor budowlany Pomorza sam David Gilly, którego artystycznie wykreowaną postać namalowano niedawno na muralu na budynku szkoły nr 5 w Stargardzie. Według jego projektu zbudowano w Dobrzanach w latach 1781 - 1784 m.in. salowy kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Po paru jego przebudowach mających miejsce w ciągu XIX w., w latach trzydziestych XX w. przywrócono świątynię do pierwotnego stanu. Z zabytków w mieście na uwagę zasługuje jeszcze, neogotycko - secesyjny ratusz z początków XX wieku. Ostania wojna, według różnych szacunków,  spowodowała zniszczenie 40 - 60 % zabudowy miejskiej Dobrzan. Zdobycie miasta po nalocie i pięciogodzinnej walce nastąpiło 2 marca 1945 roku. Herb Dobrzan przedstawiający szpon gryfa, a więc potwierdzający przynależność do krainy pomorskich Gryfitów, pojawił się dopiero po reformacji.

Plan Jacobshagen (Dobrzan) przed pożarem w 1781 r. z projektem nowej zabudowy  miasta ze szkicami budynków opracowany przez D. Gilly ( źródło: domena publiczna) oraz mapka przedwojennego  miasta wg J. Wilbartha (Stargarder Jahresblatt 2005)

Dwa ujęcia kościoła pw. św.. Michała Archanioła i ratusz w Dobrzanach

Prawie wszystkie pozostałe miejscowości gminy Dobrzany zawdzięczają swoje powstanie średniowiecznej kolonizacji w XIII i XIV wieku, choć, jak wspomniano, wszędzie znaleziono ślady wcześniejszego osadnictwa. Jednak do tego czasu obszar ten był stosunkowo słabo zaludniony. Wsie Biała, Lutkowo, Mosina w średniowieczu należały do klasztoru cysterek w Marianowie, Błotno do dóbr książęcych a Bytowo do dóbr szlacheckich. Średniowiecznego rodowodu nie mają jedynie Grabnica i Dolice, bowiem są to wsie powstałe w wyniku tzw. fryderycjańskiej akcji kolonizacyjnej przeprowadzonej w latach pięćdziesiątych XVIII w.

Wiejskie kościółki pochodzą z różnych okresów. Z istniejących - najstarsze, piętnastowieczne pochodzenie mają salowe kościoły w Odargowie (wieża z XIX w) i Białej (bezwieżowy, dzwonnica z XX w. stoi osobno). Szczególnie interesująca jest część wyposażenia świątyni w Odargowie (ołtarz i ambona z końca XVI w.), które pochodzi ze zniszczonego podczas ostatniej wojny kościoła w Szadzku. Około 1600 roku zbudowano salowy kościół w Ognicy (neogotycka wieża z XIX w.), równolatkiem świątyni jest drewniana chrzcielnica, a barokowe: ołtarz i ambona pochodzą z I połowy XVIII w. Z XVII w. wywodzi się kościół w Bytowie z późnobarokowym ołtarzem. W XIX w. zbudowano obiekty sakralne w: Krzemieniu, Kępnie, Grabnicy i Dolicach (obecnie zdewastowany), zaś z 1907 roku pochodzi świątynia w Lutkowie (z wyposażeniem z tego czasu).

Kościoły w Ognicy, Bytowie i Krzemieniu

Lutkowo: kościół i pomnik poległych w I wojnie światowej

Prawie przy każdej świątyni spotkać można pozostałości cmentarzy przykościelnych. W Dobrzanach przy rozwidleniu dróg prowadzących do Szadzka i Kępna znajduje się fragment  przedwojennego kirkutu. W kilku miejscowościach znajdują się pozostałości po pomnikach poświęconych ich mieszkańcom poległym podczas I wojny światowej. Z reguły są to jedynie ich cokoły (Biała, Dobrzany, Szadzko) pozbawione lub ze zmienionym zwieńczeniem. W całości zachowały się w Lutkowie i Błotnie. W Krzemieniu pamiątkowy głaz wieńczy obecnie figura Matki Boskiej. Kamienny obelisk znajduje się również w Sierakowie.

Do obiektów zabytkowych, które zasługują na uwagę należy, położony w Bytowie, zespół folwarczny wraz z pałacem i parkiem. Pałac wybudowano w roku 1870 przez fundację choszczeńskiego fabrykanta H. Jahna. Na zabudowania folwarczne składają się 2 obory i owczarnia przekształcona później w stajnię i cielętnik. Po wojnie obiekty były eksploatowane przez PGR. W ostatnich latach nowi właściciele przeprowadzili remont znajdującego się w ruinie pałacu i, według znalezionej w Internecie informacji, jest on udostępniony do zwiedzania.

W kilku miejscowościach gminy osoby zainteresowane dawnym budownictwem wiejskim na Pomorzu, spotkać mogą domy mieszkalne i budynki gospodarcze zbudowane w XIX, a nawet w XVIII wieku.

W 1895 roku do Kóz przez Mosinę i Kępno i dalej do Białej (w drodze na Ińsko), dotarła - biegnąca ze Stargardu - kolej wąskotorowa. W następnym roku oddano do użytku odcinek z Kóz przez Dobrzany, Inicę (nie istnieje - niem. Ihnathal), Dolice i Bytowo do Poźrzadła Dwór (jaka piękna nazwa - niem. Klein Spiegel Gut). To połączenie przyczyniło się do rozwoju gospodarczego tej rolniczej krainy, bowiem w gminie tylko Ognica miała połączenie kolejowe ze światem (linia normalnotorowa Stargard - Piła). Również po II wojnie światowej kolejka wąskotorowa miała istotne znaczenie dla tutejszej gospodarki i mieszkańców gminy (odcinek Dobrzany - Poźrzadło był wyłączony z eksploatacji). Z czasem jednak jej znaczenie zaczęło spadać. Pod koniec XX wieku wygaszono jej pracę na trasie do Ińska i do Dobrzan. Nie powiodły się próby jej ratowania dla przewozów turystycznych i ewentualnej eksploatacji komercyjnej już pod innym, bo samorządowym właścicielem. W ostatnich latach grunty po kolejce zostały przekazane do gmin. Część z nich ma być wykorzystana pod budowę ścieżek rowerowych w ramach projektu budowy sieci tras rowerowych w województwie zachodniopomorskim. Tu konkretnie jako fragment Trasy Pojezierzy Zachodnich (z Marianowa przez Mosinę, Kozy i Białą do Ińska). Przez gminę przechodzą dwa szlaki piesze PTTK: czerwony - im. Hetmana Stefana Czarnieckiego (Stargard - Strachocin - Pęzino - Marianowo - Odargowo- Szadzko - Dobrzany - Bytowo - Recz), zielony - Wzniesień Moreny Czołowej (Cieszyno Łobeskie - Głowacz - Ińsko - Kozy - Dobrzany - Szadzko - Ognica - Recz).

Nadleśnictwo Dobrzany, które ma siedzibę w stolicy gminy, obejmuje swoim zasięgiem niemal cały obszar powiatu stargardzkiego i kilku gmin ościennych, w tym teren Ińskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny. Jest to jeden z najciekawszych obszarów przyrodniczych w naszym województwie. Również gmina Dobrzany, w dużej części, znajduje się w jego granicach. Może nie ma tu tak spektakularnych widoków jak na jego północy, ale już samo to powinno nas skłaniać do bliższego jej poznania. Tu też wzrasta - dopiero co zrodzona- nasza Ina. Jeszcze młoda - czasami trudno odnaleźć jej koryto.

Dobrzany i okolice to nie była najbogatsza kraina. Same Dobrzany były miastem biednym i dodatkowo doświadczanym przez różne klęski. Nie ma tu zachwycających zabytków. Prawie nic nie zostało po imponującym zamku w Szadzku. Ale znaczenie tej ziemi w średniowieczu dla Księstwa Pomorskiego było na tyle duże, że warto przybliżyć sobie historię tej ziemi i to najlepiej tam - na miejscu.

Iński Park Krajobrazowy - jeden z jego symboli - logo (źródło: wikipedia), innym jest birkut (orzeł bielik)

MJ

Dodatek 

Polskie i niemieckie nazwy miejscowości gminy: 

Biała - Ball, Błotno - Jakobsdorf , Bytowo - Butow, Dobrzany - Jakobshagen, Dolice - Konstantinopel, Grabnica - Gräbnitzfelde, Kępno- Kempendorf, Kozy - Kashagen, 

Krzemień -Kremmin, Lutkowo - Rehwinkel, Mosina - Mössin, Odargowo - Wudarge , Ognica - Stolzenhagen, Sierakowo - Altheide, Szadzko - Saatzig.

Andrzej Puławski, Zamek Szadzko w średniowieczu, Stargardia t.VII, Muzeum w Stargardzie, Stargard 2013