Listopad 2024 r.

Wspomnienia stargardzkich pionierów

Kręta droga do Stargardu

Przedstawiamy opowieść stargardzkiego pioniera Stanisława Jarmińczuka o jego dramatycznych przejściach po opuszczeniu rodzinnej ziemi i przed znalezieniem swego domu w Stargardzie.  Znajdziemy tu też opis jego wrastania w nowe miejsce.

Stanisław Jarmińczuk

Moja droga z rodzinnego Zalesia do Stargardu była długa i kręta, dlatego chciałbym choć w streszczeniu o niej opowiedzieć.

Po wybuchu wojny w 1939 r. województwo tarnopolskie zostało włączone do Republiki Ukraińskiej. W 1941 r. wkroczyli tam Niemcy, których armia sowiecka wypędziła w 1944 r. i znów nastała Ukraińska SRR. Wtedy to zabrano mnie do wojska i choć byłem Polakiem, zostałem włączony do Armii Czerwonej. Miałem prowiant na 18 dni. Pociągiem towarowym zawieziono nas do Taszkientu w Uzbekistanie naprze szkolenie wojskowe. Było nas tam około 3 tys. poborowych Polaków i Ukraińców.

Mnie szkolono na snajpera, przydzielono karabin 10-strzałowy z lunetą i miałem celować w faszystów. Po 3 miesiącach wyjechaliśmy na front do Estonii, przez Moskwę i Kijów. W Moskwie była przerwa, tam spotkaliśmy się ze Stalinem, który przemówił do nas i życzył powodzenia w boju. Podobne spotkanie mieliśmy jeszcze w Kijowie z I sekretarzem Republiki Ukraińskiej1[i] .

Służyłem w jednostce o nazwie 140. Korpus Piechoty. Dowódcami byli generałowie Brand Kola i Kozakowski.

Z frontem przeszedłem pieszo przez całą Estonię, aż pod Rygę[ii] na Łotwie. Cały czas byłem włączony do obsługi CKM-u typu Maxim. Siedzieliśmy w okopach na przedpolach Rygi, słuchając odgłosów walki o miasto, które przechodziło z rąk do rąk trzy razy. Nagle usłyszeliśmy „Hände hoch”. Byliśmy okrążeni i tak znalazłem się w niewoli niemieckiej. Myślę, że było to w końcu 1944 r. albo na początku 1945 r2 . Po trzech dniach zostaliśmy przewiezieni statkiem przez Bałtyk do Szczecina, a potem do lagru w Policach. Zakwaterowano nas w budynku, gdzie były 10-osobowe prycze, jedna nad drugą, aż po sufit. Ja jako młody wchodziłem na samą górę, choć był tam smród i brakowało powietrza, ale nie było wyboru. Wywożono nas codziennie do pracy w stoczni. Ja trafiłem do sortowania używanych niemieckich mundurów po zabitych żołnierzach Wehrmachtu. Oddzielnie trzeba było układać postrzelone i pokrwawione, a oddzielnie bardziej czyste. Udało mi się tam „wyfasować” sobie mundur niemieckiego czołgisty z czarnego sukna i buty, tylko szynel radziecki na wierzch sobie zostawiłem. W czasie sprawdzania przy powrocie nikt tego nie zauważył, a w lagrze dyżurny żołnierz sowiecki namalował mi białą farbą na spodniach litery „EUSR”, co znaczyło, że jestem jeńcem Armii Czerwonej.

W lagrze były bardzo ciężkie warunki i słabe wyżywienie. Kto nie miał siły rano wyjść na zbiórkę, aby jechać do pracy, był wyciągany z pryczy i zabijany przez kilkuosobowa grupę Niemców uzbrojonych w pistolety sprężynowe, z których bez huku z lufy wychodził metalowy bolec i był wbijany w tył głowy jeńca. Teraz taka broń [tzw. radykał] używana jest w rzeźniach.

Kiedy front zbliżał się do Szczecina i Polic nastąpiła ewakuacja w kierunku Rostocku i Wismaru. Szliśmy pieszo w grupach po 20 osób pod eskortą Niemców, po 30 km dziennie. Nocowaliśmy w stodołach różnych majątków. Kto osłabł i nie miał siły iść dalej, nie bardzo mógł liczyć na pomoc kolegów, bo wszyscy ledwie się poruszali. Opadłych z sił konwojenci zabijali kolbami karabinów i zostawiali w przydrożnych rowach.

Zacząłem tracić nadzieję, że wyjdę z tego żywy. Podczas noclegu w stodole koło Debborin udało mi się odchylić skrzydło zamkniętych wysokich drzwi i włożyć w szczelinę kamień tak, że dołem mogłem się przecisnąć. Wykorzystałem ciemność i to, że wartownik znajdował się po drugiej stronie stodoły. Uciekłem w pole, gdzie były stogi słomy i tam się ukryłem. Była mglista noc, ale zauważyłem, że ktoś idzie w moją stronę a potem zatrzymał się przy kopie słomy i jakby znikł. Postanowiłem iść w jego stronę. Okazało się, że to była Polka, która przyszła do kopca kraść ziemniaki. Bardzo się przestraszyła, ale zaraz wszystko się wyjaśniło. Poszedłem z nią do baraku, w którym mieszkali polscy robotnicy przymusowi pracujący w majątku. Oni to szybko znaleźli mi stare ubranie robocze i buty (były gorsze od moich i przemakały), dali zjeść i kazali szybko uciekać, bo dozorca zauważył światło w oknach i już szedł do baraku. Wyskoczyłem przez okno, już nie jako zbiegły jeniec armii radzieckiej, ale polski robotnik przymusowy.

Szukałem nowego noclegu. Znalazłem go w zbiorniku na śmieci, tam było trochę cieplej. Przez 9 dni tak się ukrywałem, żywiąc się ziarnami z kłosów zbóż, które znalazłem w stogach na polu. Potem zgłosiłem się do bauera majątku i powiedziałem, że zgubiłem swoją grupę, z którą byłem ewakuowany. Był luty 1945 r., na drogach panował wtedy wielki ruch. Tysiące ludzi szło na Zachód, uciekały przed frontem.

Wkrótce przyszedł policjant i zaprowadził mnie do aresztu w Debborin. Tam spisał protokół i spytał, czemu nie znam języka niemieckiego, skoro pracowałem u bauera. Odpowiedziałem, że mój bauer mówił do nas po polsku i dlatego nic się nie nauczyłem. Dostałem kolację i policjant poprowadził mnie do więzienia, odległego o kilkanaście kilometrów. Był wieczór, on jechał na rowerze, a ja szedłem pieszo, a że to szło bardzo wolno, więc ustalił inny sposób. On jechał 200 m do kolejnego słupa, potem stawiał rower i szedł dalej. Potem ja jechałem 200 m i stawiałem rower, i tak na zmianę.

Do więzienia dotarliśmy około godz. 1 w nocy. Naczelnik zapoznał się ze sprawą, ale żeby przeczytać protokół, wyszedł do sąsiedniego biura po okulary. W tym czasie mój konwojent wcisnął mi pod bluzę kawałek chleba. Potem przyszedł dozorca więzienny, złapał mnie za kołnierz i pchnął do ciemnej celi tak, że padłem półprzytomny na podłogę. Wkrótce zobaczyłem, że mój chleb wypadł na podłogę i leży obok. Wziąłem go i zacząłem jeść, lecz spostrzegłem, że w kątach celi siedzą ludzie. Zaraz rzucili się na mnie, wyrwali chleb z ręki i szybko zjedli. Byli to polscy więźniowie.

W tym więzieniu siedziałem około 3 miesięcy. Przywożono tam drzewo z lasu, a my ręcznymi piłami cięliśmy je na klocki do rąbania. Byli razem ze mną Polacy, Czesi i jeden Niemiec, też więzień. Pracę nadzorował mały, garbaty Niemiec, który zawsze chodził z psem wilczurem. Czech opowiadał, że za kradzież 1 litra benzyny otrzymał wyrok 15 lat więzienia. Byłem świadkiem, jak nadzorca krzyczał: „schneler, schneler” na innego więźnia Niemca, aby ten szybciej pracował, a kiedy ten złośliwie coś mu odpowiedział, wtedy poszczuł go psem tak, że został pogryziony i pewnie zmarł z krwotoku.

Po kilku miesiącach, wobec braku winy, zostałem zwolniony z więzienia. Był początek maja 1945 r. Zostałem skierowany do lagru Neubukow i tam pracowałem na torach kolejowych, aż przyszła Armia Czerwona. Przez jakiś czas pracowałem jeszcze w majątku u bauera o nazwisku Hein i wtedy przyszło zarządzenie, że wszyscy obcokrajowcy mają opuścić Niemcy, bo wojna już się skończyła.

Otrzymałem wtedy pierwszy dokument - przepustkę, że byłem na robotach w Niemczech i wracam do Polski. Wszystkie swoje dokumenty z Armii Czerwonej i odznaczenia za odwagę porwałem i wyrzuciłem po drodze w czasie ewakuacji z Polic.

Spod Wismaru pieszo doszedłem do rzeki Odry. Tam niemiecki przewoźnik na podstawie tej przepustki przeprawił mnie na stronę polską, a sam wrócił na drugi brzeg. Było nas razem 6 Polaków. Znaleźliśmy się w Szczecinie. Mosty były zerwane, pociągi jeszcze tu nie docierały.

Udaliśmy się autostopem do Stargardu z zamiarem powrotu do domu. Koło szkoły przy pl. Majdanek usłyszałem głos furmana „hejta, wiśta!”. Zacząłem z nim rozmawiać. Powiedział mi, że nie ma co myśleć o powrocie w strony Tarnopola. Tam już Republika Ukraińska i zamknięta granica, a z Ukrainy raczej wysiedlają Polaków.

W Stargardzie zatrudniłem się jako palacz na poczcie (obecnie budynek Sanepidu przy ul. Czarnieckiego), kierownik nazywał się Rybkiewicz. Zamieszkałem w wolnym pokoju nad restauracją „Pomorzanka”. Wkrótce pokłóciłem się z panem Rybkiewiczem, bo kazał mi zamiatać ulice i przeniosłem się do pracy w I komisariacie MO, który mieścił się przy obecnej ul. Piłsudskiego 3. Tam byłem zatrudniony w charakterze kowala i opiekuna koni. Milicja miała do dyspozycji 2 bryczki i 4 konie i trzeba je było czasem podkuć. Furmanem był pan Wiaderek a komendantem pan Zyhbura. Przy komisariacie była stołówka, więc z niej korzystałem trzy razy dziennie.

Z tego czasu pamiętam incydent, gdy trzech sowieckich czołgistów „zabawiło się” – za zegarki - z młodymi Niemkami, pracującymi w „Pomorzance”. Po skończonej zabawie sowieci zaczęli wołać „dawaj czasy” i kiedy Niemki podniosły krzyk, nasza milicja zatrzymała dwóch żołnierzy, bo trzeciemu udało się uciec. Po krótkim czasie na plac Wolności (wówczas Józefa Stalina) przyjechał z „czerwonych koszar” ciężki czołg i oddał strzał ostrzegawczy w kierunku komisariatu MO. Pocisk tylko gwizdnął nad dachem, mimo to cała załoga MO uciekła, a czołgiści uwolnili z aresztu swoich więźniów i pojechali do koszar.

Przy placu Wolności stał wielki gmach sądu z czerwonej cegły. Był on tylko częściowo uszkodzony przez jeden pocisk, ale nie był spalony. W mieście brakowało opału, dlatego zaczął tam ginąć najpierw parkiet, potem drzwi, okna i wszystkie drewniane urządzenia. Milicja też w tym brała udział. Po roku 1950 cały obiekt został przeznaczony do rozbiórki, a cegłę wysłano na odbudowę Warszawy. Każdy pracujący w tych latach miał obowiązek oczyścić i ułożyć w pryzmy 3 tys. sztuk cegły dla stolicy Było kilka przedsiębiorstw rozbiórkowych, jednym z nich kierował pan Glater.

Nieistniejący dziś budynek sądu na placu Stalina ok 1950 r. (obecnie plac Wolności)          

 - fotografia ze zbiorów rodzinnych autora                                    

Po krótkim czasie pracy w milicji przeniosłem się do TOR-u (Techniczna Obsługa Rolnictwa) przy ul. Robotniczej. Tam jako kowal robiłem lemiesze do pługów. Dostałem już normalny dokument tymczasowy – dowód osobisty, zamiast tej przepustki, którą miałem jako jedyny dowód niewoli i pobytu w III Rzeszy Niemieckiej.

W tym czasie ogłoszono nabór na kursy kierowców i taki kurs udało mi się skończyć. Potem przeniosłem się do pracy w Kluczewie. Była tam baza samochodów z demobilu – około 100 pojazdów różnych marek. Kierownikiem był pan Kamiński, wcześniej adiutant gen. Konstantego Rokossowskiego który w 1945 r. przebywał na lotnisku w Kluczewie[iii] . Ponieważ pan Kamiński był ranny, został i w prezencie od generała dostał to stanowisko.

W tej bazie pracowałem kilka lat. Miałem samochód ciężarowy marki GMC z wyciągarką i stalową liną, toteż często byłem zatrudniany do pomocy przy wyburzaniu spalonych budynków. Pomagałem rozwalać ściany, z których potem wybierano cegły. Dla tych, którzy dobrze pracowali przy rozbiórce, zorganizowana była bezpłatna wycieczka do Warszawy. Ja też na niej byłem. Oglądaliśmy budowę trasy W-Z i ruiny Starego Miasta.

Stargard z tego okresu zapamiętałem jako wielką ruinę, szczególnie Starówka cała była w gruzach. Kościół Mariacki nie miał dachu, wieża była częściowo zniszczona.

W 1945 r. z okna mojego pokoju nad „Pomorzanką” widziałem, jak jeńcy Wehrmachtu budowali pomnik na dzisiejszym placu Wolności i cmentarz – mauzoleum pod nadzorem radzieckich oficerów. Jeńcy ci mieszkali w szkołach przy ul. Limanowskiego.

Przy ul. Chrobrego obok bramy Wałowej był SS-Lager – trzymano tam jeńców formacji SS, a naprzeciw obok muru, w częściowo zburzonym domu, była placówka NKWD. Tam odbywały się krótkie przesłuchania SS-manów. Potem byli oni sprowadzani po schodkach nad Inę i tam rozstrzeliwani. Były dni, że po trupach można było suchą nogą przejść na drugi brzeg rzeki.

Z bazy transportowej przeniosłem się do pracy w Powiatowym Związku Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” a potem do Miejskiego Zakładu Budownictwa Mieszkaniowego i Usługowego Szczecin i Rejonu Lasów Państwowych. Najdłużej jednak pracowałem jako kierowca w Pogotowiu Ratunkowym i w Stargardzkim Przedsiębiorstwie Budownictwa Ogólnego, skąd odszedłem na emeryturę.

W Stargardzie mieszkam już ponad 50 lat w domu przy ul. Andersa, który był zdewastowany, gdy go zająłem po zawarciu związku małżeńskiego w latach 50. Własnymi siłami wyremontowaliśmy go z żoną i cały czas dobrze nam służył. Wychowaliśmy dwoje dzieci. Teraz lubię czasem pomajstrować przy samochodzie, który choć „antyk” (Moskwicz 1960 r.) dobrze wygląda i jeszcze nadaje się do jazdy.

Ostatnio zaczynam żyć innymi sprawami. Niedawno odeszła na zawsze moja żona, a i mój los jest trochę podobny do tych jesiennych liści, które byle silniejszy podmuch wiatru może zabrać w nieznane. Wiadomości o przywilejach kombatanckich czy odszkodowaniach dla pokrzywdzonych przez III Rzeszę słucham jak bajki dla dzieci, bo nie mam choćby takiego świstka papieru, jak ta przepustka z 1945 r., żeby udowodnić, że służyłem w Armii Czerwonej, a potem siedziałem w lagrach i więzieniach, że coś mi się należy i że to wszystko, co opisałem, jest prawdą. Jednego tylko jestem pewien: jest jakaś dobra gwiazda, która opiekowała się moim losem w najcięższych czasach wojny. To, że ją przeżyłem, uważam za wielkie szczęście.

Stargard 2000 r.

Stanisław Jarmińczuk zmarł 1 czerwca 2004 r.