wspomnienia

W lecie 1945[1] roku mieszkaliśmy w stargardzkim getcie, które znajdowało się przy ulicach wokół Luisenplatz [obecnie część ul. Gdyńskiej] Czy naprawdę żyliśmy? Jeśli nędza, głód i strach są częścią życia, to właśnie zapewniałyśmy sobie nasz byt.

Od tego czasu upłynęły 33 lata. Dlaczego właśnie teraz wspominam te czasy? Ponieważ trzy razy w tygodniu patrzę zamyślona na bogato zaopatrzony rynek w moim na nowo odzyskanym rodzinnym miasteczku i odczuwam rozkosz. Nie brakuje niczego ani z owoców, ani z warzyw. Obce i rodzime owoce przyciągają swymi barwami kupujących.

...weź, zjedz, wszystko tu jest... poczęstuj się... kup sobie coś dobrego...

Przed 33 laty, również w lecie, moi rodzice, dwoje moich dzieci i ja żyliśmy w Stargardzie jak biedacy. Nasze miasto leżało w gruzach, nikt niczego nie siał i nie sadził. Byłoby kpiną myśleć o zakupach. Ogrody przy Kleine Schifferstraße [ul. Nadbrzeżna] i przy Klappholzgasse [ul. Jana Kochanowskiego] były doszczętnie splądrowane. Szczęśliwy, kto znalazł jeszcze odrobinę pietruszki czy innej włoszczyzny. W końcu wyczerpały się również ostatnie korzonki.

A może w opuszczonych domostwach można znaleźć coś, co nadaje się do jedzenia? Ale gdzie? Wszystko zostało już przetrząśnięte. Przy Ostmauerstraße [ul. Basztowa] też? Tam domy były małe, skromne i przyjemne. Wspierały się na mocnych murach miasta, jakby same były zbyt słabe. Drzwi i okna były szeroko otwarte. Już dawno nie było w nich mebli i sprzętu. Wąskie schody prowadziły na strych. Strychy były dla dzieci zawsze światem pełnym przygód. Wspięłam się z dziećmi po schodach na górę. Wszędzie rupiecie. Ale dlaczego dawni mieszkańcy wyłożyli strych papierami? A może zdejmiemy ten papier? Czemu nie? Zrobiliśmy to ostrożnie, oczywiście z ciekawością.

I co?... Podłoga była pokryta na powierzchni wielkości dwóch stołów białą fasolą.

Tak, z pewnością wyłożyli ją tutaj do wyschnięcia, czysto i starannie. Cóż za bogactwo dla nas! Nazbieraliśmy pełen fartuch. Ale teraz trzeba było ostrożnie i niepostrzeżenie wrócić z tą zdobyczą do naszego domu, żeby nikt nam jej nie odebrał. Dotarliśmy szczęśliwie z naszą białą fasolą do mieszkania w oficynie. Nie mieliśmy do gotowania ani tłuszczu, ani mięsa, ani kości, ani kiełbasy, tylko kilka starych pomarszczonych ziemniaków i trochę soli. Mimo to mieliśmy obiad na kilka dni. I jak nam to smakowało! Jak mała uczta, ta zwykła biała fasola...

...I stoję zatopiona w myślach pośrodku rynku. Jest tu zielona fasola, kalarepa, por, ogórki i pomidory, i mnóstwo ładnych ziemniaków. A ja ciągle pamiętam o tej białej fasoli. Było to w lecie 1945 r. przy Ostmauerstraße.

Padało nieustannie... Tak zaczyna się jeden z najpiękniejszych tekstów z naszej wcześniejszej czytanki ze szkoły powszechnej. Nosił on tytuł „Przygoda w lesie” i został napisany przez Johannesa Trojana.

Również w sierpniu 1945 r. ciągle padało w Stargardzie. Panowała straszna pogoda. Roztrzaskiwało drzewa, spadały połamane gałęzie, ulice były nieprzejezdne. Kanały odpływowe przy dworcu i przy Schellinerstraße [ul. Spokojna] nie nadążały z pobieraniem wody deszczowej. Obydwa tunele kolejowe były zatkane, woda stała bardzo wysoko. Kilka dni przed tym oberwaniem chmury rozpoczęto wysiedlanie Niemców ze Stargardu[2]. Z samochodów jeżdżących po mieście obwieszczano termin. Z powodu burzliwej pogody w ten sam sposób powiadomiono o przesunięciu terminu wysiedlenia na kolejny dzień. Ogłoszono, że każdy może zabrać bagaż o wadze 20 kg. Staraliśmy się pieczołowicie w domu kupca Döringa przy Kleine Schifferstraße[3] odważyć na starej wadze 20 kg. Później okazało się, że taka dokładność była zbyteczna.

Wszystkim Niemcom z okolic stargardzkiego getta znany był przesunięty o dzień termin wysiedlenia. Każda rodzina postarała się gdzieś o mniej lub bardziej stabilny wózek albo zmajstrowała go sama. Pewna stara kobieta ciągnęła małe taczki, dziadkowie sadzali wnuczęta do wózków, do toreb pakowano kilka kawałów suchego chleba i kolumna ludzi wraz z ich niewielkim dobytkiem wyruszyła przy Luisenplatz w drogę.: „Wyjście dzieci Stargardu” na podobieństwo wyprowadzenia dzieci Izraela! To było rozpaczliwe pożegnanie, w niewiadomą przyszłość.

Długa kolumna przed i wielu ludzi z tyłu. Ten nędzny pochód wolno posuwał się do przodu. Również niemieccy jeńcy wojenni, którzy musieli w Stargardzie pod nadzorem polskich strażników usuwać ogromne masy gruzu, znali ten termin, jak się okaże.

Przez Bramę Wałową (ilustracja poniżej widok z 1956 r.) i dalej wzdłuż Grosser Wall [fragment ul. B. Chrobrego] z trzaskiem toczyły się ręczne wózki.

Nagle z prawej strony z ruin domów wyskoczył obdarty brodaty mężczyzna, lekko popchnął wózek jakiejś kobiety, mówiąc: „Babciu, pomogę ci...” Na szczęście żaden z polskich strażników, którzy uzbrojeni w bagnety towarzyszyli naszej kolumnie, nie zauważył tego zajścia. Dreptaliśmy dalej ze spuszczonymi głowami, przepełnieni strachem, czy się uda... I udało się. Nikt nie zapytał zbiegłego niemieckiego jeńca o nazwisko, nikt go nie zagadnął, jego dołączenie do kolumny dokonało się dyskretnie, za cichą aprobatą. Był on przecież jednym z nas, bezimienny, biedny, wypędzony.

Patrząc do przodu i w tył, widzieliśmy, jak karawana coraz bardziej się wydłuża. Niektórzy starzy i zbyt wolno idący ludzie byli okrzykami, również uderzeniami kolb, zmuszani do szybszego marszu. Doszliśmy do Hindenburgstraße [ul. Stefana Czarnieckiego], następnie Friedrichstraße [ul. Warszawska] i przeszliśmy przez teren ogrodów przy Franzosenstraße [ul. Różana], gdzie zrabowano nam wiele walizek. Stargardzka kolumna doszła przez Giesenfelde [obecnie dzielnica Stargardu - Giżynek] do Schellinerstraße, by skręcić w Preußenweg [ul. Tadeusza Kościuszki] (ilustracja poniżej).

Tam rozeszła się wiadomość, że wiadukty kolejowe, jak już wspomniałam, są nie do przejścia, stąd ta okrężna droga, która wzbudzała w nas uczucie niepokoju: żebyśmy tylko nie szli na południe, do Polski! Domy osiedla miejskiego wydały nam się obce, osiedlowa szkoła stała nienaruszona. Doszliśmy do Stettinerstraße [ul. Szczecińska]. Widać było na naszych twarzach wyczerpanie. Ale dalej... dalej...

Wtem mój ojciec podał mi manierkę, mówiąc: - Wypij łyk czarnej kawy, to cię trochę wzmocni! Wypiłam... To był dobry stargardzki Mampe![4] Cicho i dyskretnie pociągnęłam spory łyk bez słowa pochwały czy podziękowania. Nikt nie mógł zauważyć, że ktoś tu ma ze sobą wódkę. Kto wie, co stałoby się z jej właścicielem. Ten łyk „czarnej kawy” bardzo mnie wzmocnił.

Jakże bardzo dłużyła nam się Stettiner Chaussee [szosa szczecińska], którą jako dzieci przemierzaliśmy radośnie pieszo i rowerami, aby wykąpać się w jeziorze Miedwie.

Za jeziorem, gdzie droga skręca do Brenkenhofswalde [Jęczydół pow. Stargard], zapędzono nas pod wieczór do lasku. Przerwa nocna! Każdy znalazł jakieś miejsce do spania, pod drzewem lub na miękkiej ściółce leśnej. Na krótką chwilę przeraziły odgłosy strzelaniny, ale w końcu wszyscy zasnęli.

Następnego dnia kolumna ruszyła dalej. Doszliśmy do Kublank [Kobylanka pow. Stargard], potem był Grünwald [Wirtshaus Grünwald - dziś miejscowość już nieistniejąca] Tu widać było ślady wojny... piękny las był strzaskany pociskami. Roztrzaskane pnie drzew sprawiały wrażenie wzniesionych do góry grożących palców. Wojna zniszczyła ten piękny krajobraz.

[1] Wspomnienia Käthe Acker opublikowane zostały wcześniej w Niemczech na łamach „Die Pommersche Zeitung” 06. 05. 1978; 22. 12. 1979; 12. 08. 1980; 01. 03. 1980. Powtórnie ukazały się na stronach książki: H. Bliss, H. Hofmann, Als Stargard verloren ging. Die Kämpe in Südpommern, bei Stargard und im Oderbrückenkopf Flucht und Vertrebung der Bevölkerung, Witzenhausen 1995, s. 21, 182 - 183, 192 - 195.

[2] Autorka mylnie umiejscawia datę ewakuacji Niemców ze Stargardu w sierpniu 1945 r. Miała ona miejsce na przełomie czerwca i lipca 1945 r.

[3] Kupiec Wilhelm Döring zamieszkały przy Klein Schifferstrasse 6 E (ul. Nadbrzeżna), Stargarder Adressbuch 1937, s. 139.

[4] Fabryka likierów i wina - F. J. Mampe Likörfabrik und Weinbrennerei Stargard in Pommern przy dawnej Grosser Wallstrasse 4 - 5 (obecnie ul. B. Chrobrego) - spłonęła podczas nalotu na miasto w lutym 1945 r.

Biała fasola