Kamienica mieszczańska w Stargardzie XIV - XVIII wieku
I Wstęp
Architektura stargardzkiej kamienicy mieszczańskiej w wiekach XIV - XVIII nie doczekała
się jak dotąd szerszego omówienia. Jedynie w opracowaniach ogólnych dotyczących
Meklemburgii, Pomorza 1
lub Szczecina 2
zawarto kilka uwag na ten temat.
Zapewne na znikomy stan powojennych badań wpłynął fakt zniszczenia Starego Miasta
w Stargardzie w roku 1945 i latach następnych. O dawnej świetności świadczą jedynie
dwie kamienice późnogotyckie, odbudowane ze zniszczeń wojennych, tzw. "Dom Protzena"
przy ul. Kazimierza Wielkiego 13 (obecna Szkoła Muzyczna) oraz tzw. "Dom Rohledera"
przy ul. Mieszka I nr 1 (obecna Biblioteka Miejska), mylnie zwany przez współczesnych
mieszkańców miasta "Kamienicą Klecanów" 3.
Zachował się jednak bogaty materiał ikonograficzny pochodzący z przedwojennych
publikacji 4,
fotografie z inwentaryzacji do nie opublikowanego katalogu zabytków
Stargardu z roku 1936 i lat wcześniejszych oraz niezmiernie ciekawy, także
niepublikowany, album fotografii miasta 5.
II. ZARYS ROZWOJU URBANISTYCZNEGO (VIII / IX - XVIII w.)
Stargard późnośredniowieczny zawdzięcza swój charakter urbanistyczny dwóm ośrodkom
osadniczym rozlokowanym po obu brzegach ramienia rzeki Iny (obecnie Kanału Młyńskiego).
Starsza osada, z przełomu VIII / IX lub z wczesnej fazy IX wieku, lokalizowana jest
w okolicach późnośredniowiecznej baszty Białogłówki i związana była z istnieniem grodu
kasztelańskiego ograniczonego ramionami rzeki Iny, który wraz z rzemieślniczym
podgrodziem funkcjonował do 1295 r.
6
Druga osada rozwinęła się ok. 1181 - 1186 roku przy trakcie szczecińskim. Fakt ten był
związany z fundacją przeznaczoną dla zakonu Joannitów, którzy przybyli tu prawdopodobnie
około 1229 r. W miejscu obecnego, późnogotyckiego kościoła św. Jana wznieśli oni kaplicę
i dom zakonny. Druga osada rozwinęła się ok. 1181 - 1186 roku przy trakcie szczecińskim.
Fakt ten był związany z fundacją przeznaczoną dla zakonu Joannitów, którzy przybyli tu
prawdopodobnie około 1229 r. W miejscu obecnego, późnogotyckiego kościoła św. Jana
wznieśli oni kaplicę i dom zakonny.
Miejscem, które połączyło te oba skupiska osadnicze był targ położony w niedalekiej
odległości od ufundowanego w 1199 roku klasztoru Augustianów - Eremitów oraz młyn
miejski wzniesiony ostatecznie w 1243 roku
7.
Konsekwencją takiego osadnictwa stał się wrzecionowaty układ tej części późniejszego
miasta, orientowany na linii wschód - zachód. Jest to klasycznie przejrzysta, dobrze
czytelna forma osady targowej o charakterze protomiejskim, podobnie jak w niedalekim
Suchaniu
8.
Książę Barnim I w 1243 lub 1253 r. nadał Stargardowi magdeburskie prawo miejskie,
które w 1292 roku zamieniono na lubeckie. Obszar podgrodzia i grodu oraz osady targowej
był niewystarczający wobec potrzeb nowego osadnictwa, w związku z tym podjęto
zagospodarowanie terenu położonego na południowy - zachód od powyższego zespołu
osadniczego. Rozplanowanie tej części wykonano prawdopodobnie w momencie lokacji lub wkrótce potem, a wiązało się z tym wytyczenie rynku, siatki ulic i działek budowlanych
9.
Przy nowym placu targowym zlokalizowano, zgodnie z prawem magdeburskim, halę targową,
zastąpioną już w latach ok. 1250 - 1280 ratuszem. W tym samym czasie musiano rozpocząć
prace nad wznoszenie murów obronnych, początkowo kamiennych, później kamienno
- ceglanych. Umocnienia drewniano - ziemne oraz gród wkrótce zniesiono.
Dopiero na przełomie XIII i XIV wieku w obrębie miasta średniowiecznego znalazła się
jeszcze wyspa zwana Land Usedom
10.
Rejon ten położy był najniżej i musiał być odpowiednio
przygotowany pod zabudowę. Dzięki nadzorom archeologicznym wiadomo, że istniała tu
rzemieślnicza, drewniana architektura, która dopiero w XV wieku została zastąpiona
murowaną. Ten fragment miasta charakteryzował się blokowym rozplanowaniem z gęstą
siatką ulic, które zachowały się w prawie niezmienionym stanie do końca II wojny
światowej.
Tak powstało miasto późnośredniowieczne, które rozlokowane było na obszarze zamykającym
się w prostokącie 700 x 900 m. W związku z tym Stargard był średnim miastem
północnoeuropejskim, natomiast trzecim pod względem wielkości miastem w księstwie
pomorskim, gdzie w obrębie murów miejskich żyło ok. 5000 ludzi.
Aby obraz rozwoju urbanistycznego późnośredniowiecznego Stargardu był pełny należy
wspomnieć także o przedmieściach. W omawianym okresie istniały cztery przedmieścia
usytuowane przed bramami miejskimi oraz tzw. Wik i Kępa - osady rzemieślnicze ludności
pochodzenia słowiańskiego z kaplicą św. Gertrudy
11.
Najstarszym osiedlem była niezależna, jak się wydaje, osada rolnicza, która w XIV wieku
związała się ostatecznie z miastem. Wzniesiono tam szpital i kaplicę św. Jerzego.
Tuż obok rozrosło się przedmieście zwane w czasach nowożytnych Przedmieściem Świętego
Ducha. Nazwa ta oczywiście wiązała się kaplicą i szpitalem pod tym samym wezwaniem.
Osada przy bramie Świętojańskiej była tworem zgoła odmiennym do pozostałych. Ciekawym
faktem było posiadanie przez nią murów obronnych, bramy zwanej Sowią, a także odrębnej
władzy (w okresie początkowym).
Ostatnim, czwartym przedmieściem, była osada związana z kaplicą św. Jakuba, założona
przed bramą Wałową.
Zabudowa Stargardu na przełomie XV i XVI wieku rozlokowana była na 900 działkach
budowlanych
12.
Najbogatsze budownictwo skupiło się naturalnie w najbliższej okolicy
Rynku oraz głównych kościołów miasta - fary Mariackiej i kościoła św. Jana:
ul. Wielkomłyńskiej (obecnie ul. Kazimierza Wielkiego), Tkackiej (później ul.
Królewskiej; obecnie ul. Bolesława Krzywoustego), Kierat (później ul. Świętojańskiej;
obecnie ul. Bolesława Chrobrego), Pyrzyckiej (obecnie ul. Mieszka I) i Rynek Drzewny
(obecnie ul. Władysława Łokietka). Architektura miasta musiała wyglądać ciekawie,
ponieważ różnice wysokościowe poszczególnych jego partii wynoszą około 20 metrów.
Thomas Kantzow, sekretarz książęcy, w pierwszej połowie XVI wieku pisał w swej kronice,
że Stargard pod względem zabudowy i wielkości jest podobny do Greifswaldu. Dziś jednak,
jeżeli mówimy o architekturze świeckiej, nie możemy wskazać na konkretne analogie.
Sytuację tę spowodowały głównie pożary oraz działania wojny trzydziestoletniej. Tak
na przykład w 1584 r. wybuchł w mieście pożar, wywołany uderzeniem pioruna, który
zniszczył 487 budynków, czyli około połowy zabudowy wewnątrz murów
13.
Jednak największych zniszczeń dokonał pożar w roku 1635, podczas którego ocalało
osiemnaście domów wokół kościoła św. Jana.
Od 1668 r., gdy Stargard stał się stolicą brandenburskiego Pomorza Tylnego, ożywił
również ruch budowlany, którego głównym zadaniem stało się uzupełnianie zabudowy
zniszczonej pożarami, bądź działaniami wojny trzydziestoletniej. Jednak w początku
XVIII wieku, w roku 1714, miasto liczyło już 828 budynków, w tym 19 o charakterze
publicznym. W 1735 r. stan zabudowy wzrósł do 1000 domów mieszkalnych, w tym 101 na
przedmieściach
14.
Kolejne pożary i zniszczenia zmusiły mieszczan do wystąpienia z prośbą do króla Prus,
Fryderyka III, aby przyznał środki finansowe na odbudowę obiektów mieszkalnych.
Dopiero w 1786 r. król przyznał miastu 50 tys. talarów, za które zbudowano 27 domów
15.
Zabudowa Stargardu dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku wyszła bardziej zdecydowanie
na przedmieścia. Wtedy także rozpoczęto większe prace mające na celu usunięcie
średniowiecznych umocnień.
III. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA OKRESU ŚREDNIOWIECZA (XIV - pocz. XVI w.)
Zabudowa powstająca na przełomie XIII i XIV wieku w okolicach fary Mariackiej i Rynku
nadal jest prawie nie rozpoznana. Można przypuszczać, że była ona niejednolita
i występowały tu równocześnie różne typy rozwiązań przestrzennych.
Natomiast typ domu - składu
16,
z wysoką sienią oraz przechodem na parterze, a także świetlicą na piętrze
tylnego traktu, tak charakterystyczny przecież w nadbałtyckich miastach Europy,
wykształca się w Stargardzie dopiero w pierwszej połowie XV wieku. Być może reliktami
architektury XIV są fundamenty domu odkrytego w trakcie nadzorów archeologicznych
w kwartale ulic Grodzka - Bolesława Chrobrego - Kazimierza Wielkiego, na terenie dawnej
parceli przy Grosse Mühlenstrasse 29. Za budulec posłużył tu tylko kamień polny, bez
śladów obróbki, układany warstwowo, spojony zaprawą wapienno piaskową zaizolowaną na
wierzchu tłustą gliną. Zachowane relikty wpisują się w prostokąt o wymiarach
ok. 6,85 x 5 m; wysokość pozostałych ścian zachowana do ok. 1,6 m.
Architektura wieku XV jest bardziej udokumentowana zarówno w źródłach ikonograficznych,
historycznych, jak również w pozostałych do dziś budowlach.
Wielkość ówczesnych działek budowlanych w obrębie centrum miasta zamykała się
w wymiarach ok. 35 x 12,4; 20,2 x 12,7; 20 x 10,5; 20 x 14 m. Dane te klasyfikują
budownictwo stargardzkie w średniej spotykanej w budownictwie mieszczańskim południowego
pobrzeża Morza Bałtyckiego (24 x 16 m). Działkę zajmowała typowa kamienica o wydłużonym
kształcie, z trójkątnym szczytem od ulicy, nakryta wysokim siodłowym dachem. Od tyłu
przylegała węższa oficyna.
Najznamienitszym, znanym, obiektem z tego okresu jest tzw. "Dom Protzena" wzniesiony
przy ulicy Wielkomłyńskiej (Grosse Mühlenstrasse) 8, a obecnej ulicy Kazimierza
Wielkiego 13
17.
Jest to jeden z sześciu domów pozostałych przy tej ulicy po wielkim
pożarze miasta w 1635 roku
18.
Zbudowany został 2 ćwierci XV wieku. Składał się z wysokiej
części parterowej i trzech lub czterech poziomów magazynowych. O bardziej szczegółowym
rozplanowaniu wnętrza nie możemy nic więcej powiedzieć, ponieważ w czasie ostatniej
wojny kamienica została zniszczona w 75%. Zachowały się fragmenty murów obwodowych
i fasada. W latach 1955 - 1959 podjęto jej odbudowę przeznaczając wnętrze dla
pomieszczeń Szkoły Muzycznej
19.
Mimo to charakterystyczna dla architektury stargardzkiej
fasada stanowi cenny zabytek budownictwa późnogotyckiego. W przyziemiu wymurowano
uskokowy portal ostrołukowy przesunięty względem osi fasady w stronę północną,
zaopatrzony po bokach przyłucza w dwie blendy kołowe. Profil portalu wykonano
z trójlistnych, glazurowanych kształtek, które korespondują z detalem kościoła
Mariackiego
20.
Po jego bokach wykonano okna, obecnie o łukach pełnych pierwotnie być
może ostrych. Prawie identyczne rozwiązanie przyziemia posiadała nie zachowana
kamienica przy Breite Strasse 8 (obecnie ul. Złotników)
21.
Pięcioosiowy szczyt kamienicy rozdzielony został od strefy przyziemia gzymsem.
W polach, pomiędzy profilowanymi na narożach lizenami, wpisano bliźniacze blendy
ostrołukowe, zwieńczone blendą kołową o szerokości zbliżonej do szerokości pola.
Powyżej nałożono profilowaną wimpergę, zachowaną do dziś w dwóch polach. W smukłych
blendach ostrołukowych wymurowano po cztery poziomy pełnołukowych okienek oddzielonych
prostymi gzymsami. Powyższy motyw blendy rozpoczął swoje życie w momencie pojawienia
się na elewacjach wieży północnej kościoła Mariackiego w Stargardzie około roku 1400
22.
Szczyt kamienicy przebudowany został w drugiej połowie XVII wieku, kiedy to obniżono
dwa skrajne pola, pozbawiając je blendy kołowej i wimpergii. Wtedy nadano szczytowi
wolutowe spływy, wykonano zwieńczenia lizen oraz zniekształcono wimpergowe zwieńczenie
blendy osiowej nadając mu łuk zbliżony do koszowego. Rekonstrukcja wyglądu szczytu
przeprowadzona została przez Paula Suhra
23,
który przedstawił wygląd szczytu rozwiązanego
nie w konwencji schodkowej, a utrzymanej w jednym poziomie. W związku z tym wystrój
korespondowałby z dekoracjami szczytów ratuszy Lubeki, Stralsundu, Tangermünde,
Szczecina (nie zachowany) i skromniejszych rozwiązań z Kołobrzegu (nie zachowany)
i Grimmen, a także nie istniejąca kamienica przy ul. Piekary
24
w Toruniu.
Podobnie ujęto fasadę nie zachowanej kamienicy przy ul. Pyrzyckiej 12 (Pyritzerstrasse),
obecnie Mieszka I, która znana jest tylko z fotografii pochodzącej z 1890 r.
25
Tutaj jednak zrezygnowano z tak monumentalnego rozwiązania na rzecz szczytu schodkowego
z czterema polami blend, gdzie w przestrzeni pomiędzy blendą kołową a wimpergą wpisano
mniejszą, przeprutą na wylot blendę kołową. Pomimo przykrycia elewacji tynkiem, zapewne
na przełomie XVII i XVIII wieku, co sugerują zwieńczenia w kształcie obelisków oraz kul,
widoczny jest identyczny, jak w kamienicy przy Wielkomłyńskiej 8, profil lizen. W tej
samej konwencji wzniesiono nie zachowane fasady kamienic w Anklam, przy Markt 4,
Peenestrasse 7
26.
Również z około połowy XV wieku pochodziła przebudowana w 1678 r. kamienica przy
ul. Pyrzyckiej 36 (Pyritzerstrasse)
27,
dziś ul. Mieszka I. W partii szczytu zachował
się tylko czytelny podział na sześć pól, których dekoracja blendowa została zatarta
poprzez XVII wieczną przebudowę. Podobnie kamienica przy Wielkomłyńskiej 34
(Grosse Mühlenstrasse). Gdzie fasada przebudowana została w XVII w., jednak jej
elewacja tylna wraz z oficyną pozostała prawie nienaruszona i jest znana dzięki
fotografii
28.
XV wieczny rodowód posiadają dwie zachowane kamienice, Rynek Staromiejski 3
(dawny Markt 14) oraz ul. Bolesława Krzywoustego 12 (dawna Königstrasse 1/ Grosse
Mühlenstrasse 43)
29.
Pierwotny charakter obu budowli zatarły późniejsze przebudowy.
Pozostałe relikty zasługują jednak na krótkie omówienie.
Kamienica przy Rynku zajmuje całą szerokość działki - 12,4 m, a jej długość wynosi
23 m. Budynek oficyny wzniesiony został na planie prostokąta o wymiarach 11,74 x 6,88 m.
Kamienica wraz z oficyną podpiwniczona jest w całej swojej długości. Wnętrza piwnic
przykryto sklepieniami kolebkowymi, wspartymi na prostokątnych filarach. Mury wnętrz
parteru u i pierwszego piętra rozczłonkowane są pełnymi arkadami.
W innej konwencji powstała kamienica przy ul. Bolesława Krzywoustego. Założona na
planie nieregularnego prostokąta rozszerzającego się w kierunku południowym,
o wymiarach 9 x 4,5 m. Podział wnętrza został zatarty poprzez późniejsze przebudowy,
jednak z wystroju zewnętrznego zachowały się wnęki wraz z profilowaniem, portal
w ścianie północnej oraz blendy w pierwszym poziomie elewacji wschodniej.
Do obiektów pochodzących z tego czasu zaliczyć możemy nie zachowany do dziś budynek
tzw. "Domu Herrlingera" położonego przy ulicy Wielkomłyńskiej 11 (Grosse Mühlenstrasse)
30.
Obiekt ten jest o tyle ciekawy, że pomimo przebudowy w drugiej połowie XVII wieku
i w roku 1770, kiedy dobudowano do fasady ryzalit boczny, to nie zatarto pierwotnego
rozkładu wnętrza. O jego rozplanowaniu dowiadujemy się z opisu z początku XX wieku:
Dom składał się, podobnie jak dzisiaj, z wysokiego parteru, piętra i trzech strychów
położonych jeden na drugim. Parter podzielony był na dwie części rzeźbioną drewnianą
ścianą z wielkimi drzwiami. W pierwszej urządzona była szeroka sień. Po jej lewej
stronie znajdował się pokój z alkowami, tam w ścianę wmurowana była kasa na pieniądze
i cenne przedmioty. Po prawej stronie był pokój do prowadzenia interesów z przylegającą
doń kuchnią z potężnym okapem. Wszystkie pomieszczenia wschodniego parteru, były
przesklepione, a sień przykryta była stropem belkowym. Tu dokonywano kupna i sprzedaży
skór. Pod sufitem wisiała duża waga, stały tam ciężarki centnarowe i funtowe. Przy
jednej ze ścian stały piękne drewniane szafy. Przechowywano w nich skóry przeznaczone
do sprzedaży. Cechą charakterystyczną dla tego pomieszczenia był duży stół, na którym
leżał ostry nóż do obcinania skóry dla kupujących, którymi byli z reguły szewcy.
W tym pomieszczeniu mieściły się masywne schody prowadzące na I piętro. Pod nimi były
posłania dla służby. Na pierwszym piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne.
(...) Pod całą kamienicą znajduje się sklepiona piwnica. Prowadzą do niej dwa wejścia,
od ulicy Cyrulików i od podwórza. W podłodze piwnicy znajduje się zagłębienie zakryte
belkami przypominające małą piwniczkę, która podczas wojny służyła jako schowek na
cenne przedmioty. W południowo - wschodnim narożniku był drugi schowek albo podziemne
przejście (...).
(...) Strychy przeznaczone były do przechowywania towarów. Najpierw składowano tam
zboże, później urządzono tam garbarnię i suszarnię skór. Przy największym strychu
zamontowano dźwig. Składał się on z mocnego, drewnianego wału z kołem o dużej średnicy.
Przez to koło przerzucona była nie gruba lina. Przechodziła przez znajdujące się
w podłogach małe otwory i sięgała aż do wielkiej sieni. Drugi koniec windy miał grubą
linę, zaopatrzoną u dołu w kilka haków do ciężarów. Ta także sięgała aż do sieni przez
otwory zamykane na klapy(...)
31.
Powyższy opis rozplanowania wnętrza domu jednoznacznie wskazuje na charakterystyczny
model kamienicy występującej w nadbałtyckich miastach hanzeatyckich. Natomiast zachowane
przykłady podobnych wnętrz znane są od roku około 1300 choćby z Lubeki i Stralsundu.
Właśnie wtedy nastąpił podział na wyspecjalizowane funkcjonalnie miejsca w domu
(łącznie z wyodrębnieniem tzw. "kontoru" z kuchnią na zapleczu) oraz proces ich
wydzielania z przestrzeni wysokiej sieni
32.
Występowanie w Stargardzie tego typu
rozwiązań jest jak najbardziej uzasadnione, choćby poprzez potwierdzoną od drugiej
połowy XIV wieku przynależność miasta do Hanzy.
Z połowy XV wieku znane są dwie oficyny, nie zachowana na posesji przy ul Pyrzyckiej 11
(Pyritzerstrasse), dziś ul. Mieszka I oraz oficyna przy tzw. "Domu Rohledera".
Oficyna przy Pyrzyckiej 11 znana jest tylko ze słabych jakościowo fotografii
33.
Widoczne są jednak sterczyny zdobiące szczyt oraz ostrołukowe blendy na elewacjach bocznych.
Lepiej rozpoznana jest oficyna "Domu Rohledera". Pierwotnie była to wolnostojąca,
podpiwniczona, trójkondygnacyjna budowla, przykryta dwuspadowym dachem, orientowana
na osi północ - południe, gdzie elewacje zamykały trójkątne szczyty wypełnione prostymi
blendami. Zachowały się do dziś dwie prostokątne w rzucie piwnice przykryte sklepieniem
gwiaździstym i krzyżowym
34.
Z przełomu pierwszej i drugiej ćwierci XVI wieku pochodzi "Dom Rohledera", który
ustawiono szczytowo w kierunku ul. Pyrzyckiej, dziś ul. Mieszka I 1. Pierwotna
konwencja rozwiązania przyziemia elewacji frontowej jest dzisiaj już zatarta, wydaje
się jednak, że była ona podobna do innych. Portal usytuowany pośrodku z oknami po
bokach. Podobnemu zatarciu uległa granica pomiędzy częścią mieszkalną a magazynową.
Artykulacja szczytu akcentuje podział horyzontalny, gdzie każda kondygnacja oddzielona
została gzymsami. W każdej ze stref ułożono otwory okienne zamknięte łukami pełnymi.
Pomimo zmiany tradycyjnej konwencji budowlanej, to analogii dla tej budowli można
znaleźć wiele, choćby wśród kamienic Lüneburga (np. domów przy Lünerstrasse,
Am Sande 1)
35,
Lubeki (np. Dom Żeglarzy i domy przy Große Altefähr) i Wismaru.
IV. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA OKRESU STYLISTYKI PÓŹNOGOTYCKIEJ
(ok. 1560 - 1580)
Wszystkie omówione w tym rozdziale kamienice dziś już nie istnieją. Jednak zachowała
się dokumentacja fotograficzna, która jest nam w stanie zobrazować tylko wizerunek
fasad. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że budowle tego okresu pozostają pod silnym
wpływem rozwiązania szczytu zachodniego ratusza stargardzkiego, który po zniszczeniu
w pożarze w roku 1540 otrzymał niepowtarzalną, skrajnie późnogotycką, dekorację
ornamentalną w formie silnie rozbudowanego maswerku sieciowego. Drugim elementem, który
znalazł swoich naśladowców były otwory okienne z łukami o kotarowych wykrojach.
Cała dekoracja nawiązuje do wystroju południowego skrzydła zamku książęcego w Szczecinie,
przebudowanego ok. 1538 r. oraz elewacji kamienicy Loitzów. Jednak stargardzkie
rozwiązanie jest najpełniejszą realizacją tego typu. Poprzez maksymalne uwidocznienie
form z ostrołukiem w roli głównej, ewoluowało w inną stronę niż miękkie i prostsze
realizacje szczytu Ratusza i pałacu biskupiego w Kamieniu Pomorskim.
Jak powszechnie wiadomo tego typu dekoracje znane są już od połowy XV wieku na terenach
Czech i Saksonii.
Analogiczny sposób opracowania dekoracji szczytów jak w Ratuszu stargardzkim występował
w dwóch kamienicach, przy ul. Pocztowej 1 (Poststrasse), dziś ul. Grodzka - róg
ul. Mieszka I oraz przy ul. Kołodziejów 19 (Radestrasse), dziś ul. Grodzka - róg
Rynku Staromiejskiego. Oba obiekty powstały po 1584 roku.
Wielkość działki zajmowana przez posesję przy ul. Pocztowej 1 wynosiła
20,2 x 12,7 m. Budynek posiadał trzy poziomy mieszkalne, ze strychem
w szczycie. Od strony południowej wzniesiono wieżę klatki schodowej, co można powiązać
z jeszcze jednym impulsem związanym z oddziaływaniem architektury kamienicy Loitzów
w Szczecinie
36.
Szczyty obu kamienic stargardzkich wzorowanych na dekoracji fasady Ratusza wykazują
duże podobieństwo w operowaniu tym samym motywem i kompozycją, co wskazuje na wspólny
czas powstania oraz autorstwo projektu.
Drugi motyw pochodzący z wystroju elewacji Ratusza - otwory okienne z kotarowymi
wykrojami łuku - znalazły swoje odbicie w architekturze omawianych już budynków
przy ul. Bolesława Krzywoustego 12 oraz Rynek Staromiejski 3
37.
V. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA PRZEŁOMU XVII - XVIII w.
Poprzez liczne, wyżej wspomniane kataklizmy, kamienica stargardzka nie rozwijała się
w sposób tak dynamiczny jak to miało miejsce w wieku XV. Mieszczanie skupili się głównie
na przystosowaniu dawnej zniszczonej pożarami zabudowy do ponownego zamieszkania.
Dzięki włączeniu starszych obiektów ponownie "w obieg" możemy obserwować narastanie
elementów architektonicznych, które są typowe dla budownictwa mieszczańskiego Stargardu.
Jednak około 1670 roku powstała fasada kamienicy przy dzisiejszej ul. Grodzkiej
/róg ul. Mieszka I (dawniej Markt 8)/, której konwencja zdecydowanie wyróżniała się
spośród innych realizacji. Budynek zniszczony został w czasie ostatniej wojny, a jego
stan sprzed przebudowy na początku XX wieku oddaje fotografia z 1890 roku. Przebudowa
przeprowadzona z inicjatywy właściciela sklepu A. Aschera nie została uzgodniona
z władzami konserwatorskimi prowincji i bryła otrzymała praktycznie nową formę domu
towarowego
38.
Do tego czasu fasada kamienicy przyozdobiona była czwórstrefowym szczytem dekorowanym
na powierzchni delikatną sztukaterią. Poniżej zakomponowano trzy prostokątne okna.
Po bokach osiowego okna ustawiono, na wykonanych w tynku cokołach, żołnierzy, z których
prawy przypominał pomorskiego "dzikiego męża" z włócznią, natomiast lewy, w morionie
łódkowym na głowie, może kojarzyć się z żołnierzem szwedzkim czasów wojny
trzydziestoletniej. U podstawy szczytu wyobrażono Merkurego lub Wenus ustawioną na
uskrzydlonej kuli ziemskiej (?). Nie jest to postać ukazana statycznie lecz w ruchu,
tak jak w nie zachowanej kamienicy przy dawnej Baustrasse 33 w Kołobrzegu
39.
Po bokach udekorowano powierzchnię festonami z bukietami owoców. Powyżej podobnie.
Pod naczółkiem wyobrażono uskrzydloną główkę putta, z podwieszoną chustą i bukietem
owoców. Spływy wolutowe zakończono dekoracją floralną lub motywami z ornamentem
małżowinowo - chrząstkowym. W zwieńczeniu wykonano obeliski w formie sterczyn,
ustawione na prostopadłościennych cokolikach.
Stylistyka wystroju fasady kamienicy, nawiązująca do niderlandzkiej architektury tego
czasu, była w Stargardzie dziełem wyjątkowym i może wiązać się z osobą księcia
Ernesta Bogusława von Croy. Wiadomo, że po przeniesieniu stolicy brandenburskiego
Pomorza Tylnego z Kołobrzegu do Stargardu, książę von Croy mógł wybrać na swą siedzibę
jedną z dwóch najokazalszych kamienic mieszczańskich. Wybrał posesję zmarłego komisarza
wojennego Kempendorffa, do którego prawdopodobnie należała opisana powyżej kamienica.
Elektor w swej relacji wspomina także o stajni na dwanaście koni. W listopadzie 1668
roku dom znajdował się w wyśmienitym stanie, jednak zastane warunki nie
satysfakcjonowały księcia i zarządził jego adaptację, trwającą jeszcze w maju
1669 r.
40
Dekoracja szczytu fasady nawiązuje do rozwiązań pojawiających się
w Amsterdamie, Lejdzie, gdzie książę von Croy był podczas swojej podróży po Europie
w latach 1636 - 1637
41.
Pozostałe kamienice z tego czasu pozostają pod wpływem elewacji wschodniej Ratusza
w Stargardzie, przebudowanego po połowie XVII wieku, gdzie horyzontalny, prosty
w formie i treści podział wczesnobarokowego szczytu zharmonizowano z późnogotyckim
szczytem zachodnim. Barokowe szczyty wolutowe w fasadach stargardzkich kamienic
rozpoczęły swój, prawie sto lat trwający, żywot. Elementem dodatkowym, odróżniającym
budowle tego miasta od realizacji w innych regionach Pomorza, stały się
dwukondygnacyjne wykusze w formie ryzalitu, wznoszone asymetrycznie względem osi
fasady. W Szczecinie znany jest tylko jeden przykład tego typu - Stara Mennica przy
ul. Szewskiej 4. Natomiast motyw ten jest częsty w kamienicach środkowych
i południowych Niemiec
42.
Stargardzkie przykłady powyższych rozwiązań to domy przy Schuhstrasse 53
43,
Pelzerstrasse 19 (dziś ul. Kuśnierzy), Königstrasse 45 i 46
(dziś ul. Bolesława Krzywoustego), Pyritzerstrasse 36
(dziś ul. Mieszka I), Grosse Mühlenstrasse 11 i 34
(dziś ul. Kazimierza Wielkiego), Breitestrasse 23 i 32
44
(dziś ul. Pocztowa).
O popularności motywu świadczą przebudowy fasad wspomnianych już wyżej kamienic
o późnogotyckich szczytach przy ul. Pocztowej 1 i ul. Kołodziejów 19.
VI. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA DRUGIEJ POŁOWY XVIII w.
Najważniejsze prace budowlane w mieście, prowadzone w tym czasie, przypisać można
Davidowi Gilly (1748 - 1808), który po złożeniu w 1770 r. przysięgi przed Kamerą
Wojenno - Skarbową w Szczecinie, pracował w latach 1771 - 1782 w Stargardzie. Pełnił
tu funkcję krajowego mistrza budowlanego dla dystryktu Pomorze Tylne. Wiadomo, że wykonał tzw. projekty wzorcowe dla domów w Stargardzie, z których wzniesiono 15 lub,
jak podają niektóre źródła, 27
45.
Jeden z projektów posłużył do realizacji domu rodziny
Grävenitz w Szczecinie, gdzie kompozycja fasady utraciła większość elementów
wertykalnych, na korzyść dodatkowych elementów dekoracyjnych. Natomiast dach dwuspadowy
uzyskał formę mansardową
46.
Stargardzkie projekty D. Gilly'ego ukazują nam fasady prawie pozbawione dodatkowego
ornamentu. Pozostały tu tylko festony i girlandy, a zrezygnowano całkowicie
z dekoracyjnych obramień otworów okiennych i drzwiowych.
Podobnie jest w projekcie jednopiętrowego domu, z trójosiową fasadą i lukarną, który
stał się odniesieniem do realizacji nie istniejącej dziś kamienicy przy Breitestrasse 9
(obecnie ul. Złotników). Okna pierwszego piętra ujęte zostały w pilastry, a lukarnę
zwieńczono trójkątnym naczółkiem. Późnogotycka kamienica stojąca na parceli obok przy
Breitestrasse 8, posiadała łamane dwubiegowe schody wykonane w latach ok. 1770 - 1780.
Balustrada wypełniona została elipsoidalnymi dekoracjami łączonymi pośrodku
pierścieniami. Identyczne rozwiązanie pojawiło się w budynku przy dawnym Klosterhof
3/4 w Szczecinie
47.
Twórcą jednopiętrowego budynku przy Grosse Wall 8
48
(obecnie ul. Bolesława Chrobrego)
z siedmioosiową fasadą, przykrytego mansardowym dachem, był zapewne również David Gilly.
Dom wzniesiono w 1774 roku i nazywany był "Pod koroną" ("Zur Krone") od dekoracji
zawartej w nadświetlu portalu, która przypomina motywy ornamentacyjne kafli piecowych
z tego czasu znanych z terenu miasta. Jedyną dekoracją elewacji było proste boniowanie
narożne budynku powtórzone w ryzalicie środkowym. Prostokątne otwory okienne obramiono
opaskami tynkowymi. We wnętrzu poprowadzono proste dwubiegowe schody, których balustradę
utworzono z masywnych balasek identycznych jak w nie istniejącej kamienicy przy
Pelzerstrasse 5
49
, obecnie ul. Kuśnierskiej, w Szczecinie.
Omawiany okres zamyka klasyczny w formie (nie zachowany) budynek stargardzkiej loży
masońskiej wzniesiony w 1805 r., położony przy Königsstrasse 49 (dziś Bolesława
Krzywoustego). Jego pięcioosiowa fasada urozmaicona została dwoma ryzalitami bocznymi
zwieńczonymi naczółkami. Pierwszy ryzalit, pozbawiony otworów okiennych maskuje klatkę
schodową; drugi, również bez okien, przesłania salę posiedzeń. Okna wpisano jedynie
w parter i przestrzeń pierwszego piętra zawartą pomiędzy ryzalitami.
Kolejne rozwiązania kamienicy stargardzkiej posiadają już znamiona nowego okresu,
przypadającego na lata 20- i 30-te XIX wieku.
Na podstawie obecnego stanu badań
architekturę kamienicy stargardzkiej możemy podzielić na cztery okresy. Trzy
pierwsze wydają się rozwijać dzięki artystycznym impulsom miejscowym, takich jak
dekoracje blendowe wieży północnej kościoła Mariackiego (wiek XV - pocz. XVI),
maswerkowy szczyt zachodni Ratusza (druga połowa XVI w.), wolutowy szczyt
wschodni Ratusza (druga połowa XVII i początek XVIII w.). Natomiast czwarty
okres wiąże się już z ingerencją zewnętrzną, którą przyniosła polityka budowlana
Prus i projekty Davida Gilly (druga połowa XVIII w.). Oczywiście w każdym
z okresów możemy wskazać przykłady oddziaływania architektury z zewnątrz - "Dom
Rohledera", czy domniemana kamienica księcia von Croy. Jednak ciekawe formy
aranżacji i dekoracji stargardzkich dominant architektonicznych stały się wzorem
do którego zawsze chętnie się odwoływano.
Marcin Majewski
1 K. Hauke, Das Bürgerhaus in Mecklenburg und Pommern, Tübingen 1975, s. 91-94; T 104-110.
2 M. Słomiński, Szczecińska kamienica barokowa XVII i XVIII wieku, [w:] Szczecin na przestrzeni wieków. Historia - Kultura - Sztuka, pod red. E. Włodarczyka, Szczecin 1995, s. 148.
3 "Dom Rohledera" jest obecnie błędnie nazywany "Kamienicą Klecanów". W nieniejszym artykule przyjmuję dawne nazewnictwo.
4 M. in.: Schröer, Stargard i. Pom. (z serii: Deutschlands Städtebau), Berlin - Halensee 1922.
5 Fotografie z inwentaryzacji przechowywane są wraz z negatywami w Archiwum Fotograficznym Muzeum Narodowego w Szczecinie. Album z niepublikowanymi zdjęciami Starego Miasta przechowywany jest w Muzeum w Stargardzie, nr inw. MS/H/849. Autorem jest Helmut Dalcke (ur. 1909 w Stargardzie), który od 1929 r. studiował w Monachium architekturę.
6 W. Filipowiak, Stargard we wczesnym średniowieczu, [w:] Z dziejów ziemi stargardzkiej, pod red. B. Dopierały, Poznań 1969, s. 85 - tam starsza literatura.
7 Istniał do około 1740 r. Widoczny jest jeszcze na planie fragmentu miasta, z tego właśnie okresu, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Szczecinie.
8 K. Dziewoński, Miasta Pomorza i zagadnienie zabytków urbanistycznych na Pomorzu, "Ochrona Zabytków", R. VII, 1954, Nr 4 (27), s. 229.
9 B. Carlberg, Die Geschichte des Stargarder Stadtplanes, "Unser Pommerland", Jg 12, 1927, s. 464.
10 Rejon dzisiejszej ulicy Basztowej - por. R. Rogosz, Badania ratownicze na Starym Mieście w Stargardzie, "Materiały Zachodniopomorskie", t. XXVI, 1980, s. 193.
11 S. Preiss, Zarys rozwoju urbanistycznego Stargardu od średniowiecza do II wojny światowej, w: Mała ojczyzna wczoraj i dziś. Stargard na starych pocztówkach i współczesnych fotografiach, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim 1999, s. VII.
12 H. Lesiński, Zarys dziejów Stargardu od XIII do końca XVIII w., [w:] Z dziejów ziemi stargardzkiej..., s. 105.
13 Przedstawiam tu tylko najpoważniejsze kataklizmy, które szczególnie silnie rzutowały na późniejszą sytuację miasta.
14 H. Lesiński, op. cit., s. 119.
15 K. Kalita - Skwirzyńska, Stargard Szczeciński, Ossolineum 1983, s. 46.
16 Ten charakterystyczny rodzaj zabudowy określany w literaturze niemieckiej jako "Dielen-Haus", a omówili go m. in. - H. Büttner, G. Meißner, Bürgerhäuser in Europa, Leipzig 1980, s. 22; 43-86.
17 Ostatnio m. in. K. Kalita - Skwirzyńska, Dom przy ul. Kazimierza Wielkiego 13, hasło [w:] Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego. Katalog zabytków, pod red. A. Włodarka, Warszawa 1995, s. 212
18 H. Berghaus, Landbuch des Herzogthums Stettin, von Kamin und Hinterpommern; oder..., IV. Bd., Anklam 1868, s. 104.
19 Odbudowana wg projektu K. Schnotale - Mróz. Por. - K. Kalita - Skwirzyńska, op. cit., s. 114.
20 Identyczny glazurowany profil wykorzystano do dekoracji bramki cmentarnej przy kościele fil. w Bralęcinie, pow. stargardzki.
21 Portal z dwiema blendami kołowymi jest powszechnym elementem w krajobrazie architektonicznym Stargardu pierwszej połowy XV wieku. Pierwszą realizacją jest portal południowy fary Mariackiej, pochodzący z przełomu XIV i XV wieku. Blendy kołowe wypełniono tu dodatkowo ceramicznymi rozetami. Już w pierwszej połowie XV wieku omawiany motyw pojawił się choćby w elewacji polnej bramy Pyrzyckiej w Stargardzie. Portal z dwiema blendami kołowymi po bokach ostrołuku stał się elementem popularnym głównie w sakralnej architekturze małych miast i wsi pomorskich, a także architekturze świeckiej XV wieku, m. in. Dzwonowo, pow. stargardzki, Żuków, pow. pyrzycki, portal skrzydła północnego zamku pokrzyżackiego w Świdwinie.
22 Miejsce tzw. "blendy stargardzkiej" w architekturze basenu Morza Bałtyckiego omówił ostatnio M. Ober, Średniowieczna architektura Stargardu na tle regionu południowego pobrzeża Bałtyku, [w:] Dawny Stargard. Miasto i jego mieszkańcy. Materiały z sesji naukowej 18-19.X.2000 w Stargardzie, Stargard 2000 (w druku).
23 P. Suhr, Der Backsteingiebel des norddeutschen Bürgerhauses im Mittelalter. Dissertation Technische Hochschule Danzig, Berlin 1935, s. 42 i n.; K. Hauke, op. cit., s. 92; Abb. 96.
24 Kamienica znana z gwaszu T. E. Radtkego z 1847 r. publikowanego m. in. w: W. Krassowski, Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski, t. 3, Warszawa 1991, il. 248.
25 Archiwum Fotograficzne Muzeum Narodowego w Szczecinie (dalej AF MNS), nr inw. 14857.
26 H. Lemcke, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, H. II: Der Kreis Anklam, Stettin 1899, s. 80-81; 84-85; Fig. 67-68; Fig. 72.
27 AF MNS, nr inw. 4606.
28 Album H. Dalcke'go, op. cit., Abb. 39.
29 AF MNS, nr inw. 4356, 4599, 4617, 4638.
30 AF MNS, nr inw. 4616.
31 Benoit, Geschichte der Familie Herrlinger, Karlsruhe 1906, s. 43 i n.; O. Knoop, Stargarder Sagen. Überlieferungen und Geschichten, Stargard in Pommern 1924, s. 46-49.
32 F. Dollinger, Dzieje Hanzy, Gdańsk 1975, s. 162-175; J. Schildhauer, Dzieje i kultura Hanzy, Warszawa 1995, s. 59-61; 70.
33 Fotografie zamieszczone zostały w artykule poświęconym Johannowi Heinrichowi Ludwigowi Meierotto, jednemu z głównych przedstawicieli oświeconego szkolnictwa powszechnego w Prusach, który przyszedł na świat w powyższej oficynie. Niestety są to tylko luźne kartki pochodzące z niewiadomej publikacji. Przechowywane są obecnie w stargardzkiej Heimatstube w Elmshorn koło Hamburga.
34 K. Kalita - Skwirzyńska, op. cit., s. 119.
35 O. Stiehl, Backsteinbauten in Norddeutschland und Dänemark, Stuttgart 1923, s. 136.
36 Z. Radacki, Kamienica przy ul. Pocztowej 1 w Stargardzie, Szczecin 1958 (maszynopis w zbiorach ODZ w Szczecinie), s. 9.
37 Kotarowe wykroje okien kamienicy przy Rynku Staromiejskim 3 widoczne są na stalorycie J. F. Rosmäslera z 1839 r.
38 K. Meyer, Vom Marktplatz in Stargard i. Pomm., "Die Denkmalpflege", Th. XI, 1909, s. 106-107.
39 K. Hauke, op. cit., s. 98-99; T 114c.
40 Z. Szultka, Książę Ernest Bogusław von Croy (1620 - 1684), Słupsk 1996, s. 119.
41 Ibidem, s. 24.
42 M. Słomiński, op. cit., s. 144; il. 31.
43 O. Schmidt, Mittelpommern zwischen Peene und Rega, Berlin 1927, s. 25; Abb. 89; Schröer, op. cit., s. 31.
44 Schröer, op. cit., s. 28-31.
45 K. Kalita - Skwirzyńska, op. cit., s. 46. Do dziś znane są tylko trzy stargardzkie projekty D. Gilly. Dwa opublikowane zostały w pracy Bernharda Saala, , Alt - Stettin, eine Stadt preussischen Stiles. Ein Beitrag zur Geschichte der städtischen Wohnhauses, Stettin [1938], s. 100-101; Abb. 131-132. Trzeci projekt w postaci fotokopii przechowywany jest w AF MNS, nr inw. 4643.
46 Por. B. Saal, op. cit., Abb. 132; K. Hauke, op. cit., T 92b.
47 K. Hauke, op. cit., T 96b.
48 Album H. Dalcke'go, Abb. 9, 53, 74; K. Hauke, op. cit., T 110b.
49 K. Hauke, op. cit., T 96a.

|