Architektura stargardzkiej kamienicy mieszczańskiej w wiekach XIV - XVIII nie doczekała się jak dotąd szerszego omówienia. Jedynie w opracowaniach ogólnych dotyczących Meklemburgii, Pomorza ¹ lub Szczecina ² zawarto kilka uwag na ten temat.

      Zapewne na znikomy stan powojennych badań wpłynął fakt zniszczenia Starego Miasta w Stargardzie w roku 1945 i latach następnych. O dawnej świetności świadczą jedynie dwie kamienice późnogotyckie, odbudowane ze zniszczeń wojennych, tzw. "Dom Protzena" przy ul. Kazimierza Wielkiego 13 (obecna Szkoła Muzyczna) oraz tzw. "Dom Rohledera" przy ul. Mieszka I nr 1 (obecna Biblioteka Miejska), mylnie zwany przez współczesnych mieszkańców miasta "Kamienicą Klecanów" ³.

Zachował się jednak bogaty materiał ikonograficzny pochodzący z przedwojennych publikacji ⁴, fotografie z inwentaryzacji do nie opublikowanego katalogu zabytków Stargardu z roku 1936 i lat wcześniejszych oraz niezmiernie ciekawy, także niepublikowany, album fotografii miasta ⁵.

II. ZARYS ROZWOJU URBANISTYCZNEGO (VIII / IX - XVIII w.)

      Stargard późnośredniowieczny zawdzięcza swój charakter urbanistyczny dwóm ośrodkom osadniczym rozlokowanym po obu brzegach ramienia rzeki Iny (obecnie Kanału Młyńskiego). Starsza osada, z przełomu VIII / IX lub z wczesnej fazy IX wieku, lokalizowana jest w okolicach późnośredniowiecznej baszty Białogłówki i związana była z istnieniem grodu kasztelańskiego ograniczonego ramionami rzeki Iny, który wraz z rzemieślniczym podgrodziem funkcjonował do 1295 r. ⁶
Druga osada rozwinęła się ok. 1181 - 1186 roku przy trakcie szczecińskim. Fakt ten był związany z fundacją przeznaczoną dla zakonu Joannitów, którzy przybyli tu prawdopodobnie około 1229 r. W miejscu obecnego, późnogotyckiego kościoła św. Jana wznieśli oni kaplicę i dom zakonny. Druga osada rozwinęła się ok. 1181 - 1186 roku przy trakcie szczecińskim. Fakt ten był związany z fundacją przeznaczoną dla zakonu Joannitów, którzy przybyli tu prawdopodobnie około 1229 r. W miejscu obecnego, późnogotyckiego kościoła św. Jana wznieśli oni kaplicę i dom zakonny. Miejscem, które połączyło te oba skupiska osadnicze był targ położony w niedalekiej odległości od ufundowanego w 1199 roku klasztoru Augustianów - Eremitów oraz młyn miejski wzniesiony ostatecznie w 1243 roku ⁷. Konsekwencją takiego osadnictwa stał się wrzecionowaty układ tej części późniejszego miasta, orientowany na linii wschód - zachód. Jest to klasycznie przejrzysta, dobrze czytelna forma osady targowej o charakterze protomiejskim, podobnie jak w niedalekim Suchaniu ⁸.

      Książę Barnim I w 1243 lub 1253 r. nadał Stargardowi magdeburskie prawo miejskie, które w 1292 roku zamieniono na lubeckie. Obszar podgrodzia i grodu oraz osady targowej był niewystarczający wobec potrzeb nowego osadnictwa, w związku z tym podjęto zagospodarowanie terenu położonego na południowy - zachód od powyższego zespołu osadniczego. Rozplanowanie tej części wykonano prawdopodobnie w momencie lokacji lub wkrótce potem, a wiązało się z tym wytyczenie rynku, siatki ulic i działek budowlanych ⁹. Przy nowym placu targowym zlokalizowano, zgodnie z prawem magdeburskim, halę targową, zastąpioną już w latach ok. 1250 - 1280 ratuszem. W tym samym czasie musiano rozpocząć prace nad wznoszenie murów obronnych, początkowo kamiennych, później kamienno - ceglanych. Umocnienia drewniano - ziemne oraz gród wkrótce zniesiono. Dopiero na przełomie XIII i XIV wieku w obrębie miasta średniowiecznego znalazła się jeszcze wyspa zwana Land Usedom ¹⁰. Rejon ten położy był najniżej i musiał być odpowiednio przygotowany pod zabudowę. Dzięki nadzorom archeologicznym wiadomo, że istniała tu rzemieślnicza, drewniana architektura, która dopiero w XV wieku została zastąpiona murowaną. Ten fragment miasta charakteryzował się blokowym rozplanowaniem z gęstą siatką ulic, które zachowały się w prawie niezmienionym stanie do końca II wojny światowej. Tak powstało miasto późnośredniowieczne, które rozlokowane było na obszarze zamykającym się w prostokącie 700 x 900 m. W związku z tym Stargard był średnim miastem północnoeuropejskim, natomiast trzecim pod względem wielkości miastem w księstwie pomorskim, gdzie w obrębie murów miejskich żyło ok. 5000 ludzi.

      Aby obraz rozwoju urbanistycznego późnośredniowiecznego Stargardu był pełny należy wspomnieć także o przedmieściach. W omawianym okresie istniały cztery przedmieścia usytuowane przed bramami miejskimi oraz tzw. Wik i Kępa - osady rzemieślnicze ludności pochodzenia słowiańskiego z kaplicą św. Gertrudy ¹¹.
Najstarszym osiedlem była niezależna, jak się wydaje, osada rolnicza, która w XIV wieku związała się ostatecznie z miastem. Wzniesiono tam szpital i kaplicę św. Jerzego. Tuż obok rozrosło się przedmieście zwane w czasach nowożytnych Przedmieściem Świętego Ducha. Nazwa ta oczywiście wiązała się kaplicą i szpitalem pod tym samym wezwaniem. Osada przy bramie Świętojańskiej była tworem zgoła odmiennym do pozostałych. Ciekawym faktem było posiadanie przez nią murów obronnych, bramy zwanej Sowią, a także odrębnej władzy (w okresie początkowym). Ostatnim, czwartym przedmieściem, była osada związana z kaplicą św. Jakuba, założona przed bramą Wałową.

      Zabudowa Stargardu na przełomie XV i XVI wieku rozlokowana była na 900 działkach budowlanych ¹². Najbogatsze budownictwo skupiło się naturalnie w najbliższej okolicy Rynku oraz głównych kościołów miasta - fary Mariackiej i kościoła św. Jana: ul. Wielkomłyńskiej (obecnie ul. Kazimierza Wielkiego), Tkackiej (później ul. Królewskiej; obecnie ul. Bolesława Krzywoustego), Kierat (później ul. Świętojańskiej; obecnie ul. Bolesława Chrobrego), Pyrzyckiej (obecnie ul. Mieszka I) i Rynek Drzewny (obecnie ul. Władysława Łokietka). Architektura miasta musiała wyglądać ciekawie, ponieważ różnice wysokościowe poszczególnych jego partii wynoszą około 20 metrów.

Thomas Kantzow, sekretarz książęcy, w pierwszej połowie XVI wieku pisał w swej kronice, że Stargard pod względem zabudowy i wielkości jest podobny do Greifswaldu. Dziś jednak, jeżeli mówimy o architekturze świeckiej, nie możemy wskazać na konkretne analogie. Sytuację tę spowodowały głównie pożary oraz działania wojny trzydziestoletniej. Tak na przykład w 1584 r. wybuchł w mieście pożar, wywołany uderzeniem pioruna, który zniszczył 487 budynków, czyli około połowy zabudowy wewnątrz murów ¹³. Jednak największych zniszczeń dokonał pożar w roku 1635, podczas którego ocalało osiemnaście domów wokół kościoła św. Jana.

Od 1668 r., gdy Stargard stał się stolicą brandenburskiego Pomorza Tylnego, ożywił również ruch budowlany, którego głównym zadaniem stało się uzupełnianie zabudowy zniszczonej pożarami, bądź działaniami wojny trzydziestoletniej. Jednak w początku XVIII wieku, w roku 1714, miasto liczyło już 828 budynków, w tym 19 o charakterze publicznym. W 1735 r. stan zabudowy wzrósł do 1000 domów mieszkalnych, w tym 101 na przedmieściach ¹⁴.

Kolejne pożary i zniszczenia zmusiły mieszczan do wystąpienia z prośbą do króla Prus, Fryderyka III, aby przyznał środki finansowe na odbudowę obiektów mieszkalnych. Dopiero w 1786 r. król przyznał miastu 50 tys. talarów, za które zbudowano 27 domów ¹⁵. Zabudowa Stargardu dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku wyszła bardziej zdecydowanie na przedmieścia. Wtedy także rozpoczęto większe prace mające na celu usunięcie średniowiecznych umocnień.

III. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA OKRESU ŚREDNIOWIECZA (XIV - pocz. XVI w.)

      Zabudowa powstająca na przełomie XIII i XIV wieku w okolicach fary Mariackiej i Rynku nadal jest prawie nie rozpoznana. Można przypuszczać, że była ona niejednolita i występowały tu równocześnie różne typy rozwiązań przestrzennych. Natomiast typ domu - składu ¹⁶, z wysoką sienią oraz przechodem na parterze, a także świetlicą na piętrze tylnego traktu, tak charakterystyczny przecież w nadbałtyckich miastach Europy, wykształca się w Stargardzie dopiero w pierwszej połowie XV wieku. Być może reliktami architektury XIV są fundamenty domu odkrytego w trakcie nadzorów archeologicznych w kwartale ulic Grodzka - Bolesława Chrobrego - Kazimierza Wielkiego, na terenie dawnej parceli przy Grosse Mühlenstrasse 29. Za budulec posłużył tu tylko kamień polny, bez śladów obróbki, układany warstwowo, spojony zaprawą wapienno piaskową zaizolowaną na wierzchu tłustą gliną. Zachowane relikty wpisują się w prostokąt o wymiarach ok. 6,85 x 5 m; wysokość pozostałych ścian zachowana do ok. 1,6 m.

      Architektura wieku XV jest bardziej udokumentowana zarówno w źródłach ikonograficznych, historycznych, jak również w pozostałych do dziś budowlach.

      Wielkość ówczesnych działek budowlanych w obrębie centrum miasta zamykała się w wymiarach ok. 35 x 12,4; 20,2 x 12,7; 20 x 10,5; 20 x 14 m. Dane te klasyfikują budownictwo stargardzkie w średniej spotykanej w budownictwie mieszczańskim południowego pobrzeża Morza Bałtyckiego (24 x 16 m). Działkę zajmowała typowa kamienica o wydłużonym kształcie, z trójkątnym szczytem od ulicy, nakryta wysokim siodłowym dachem. Od tyłu przylegała węższa oficyna.

Najznamienitszym, znanym, obiektem z tego okresu jest tzw. "Dom Protzena" wzniesiony przy ulicy Wielkomłyńskiej (Grosse Mühlenstrasse) 8, a obecnej ulicy Kazimierza Wielkiego 13 ¹⁷. Jest to jeden z sześciu domów pozostałych przy tej ulicy po wielkim pożarze miasta w 1635 roku ¹⁸. Zbudowany został 2 ćwierci XV wieku. Składał się z wysokiej części parterowej i trzech lub czterech poziomów magazynowych. O bardziej szczegółowym rozplanowaniu wnętrza nie możemy nic więcej powiedzieć, ponieważ w czasie ostatniej wojny kamienica została zniszczona w 75%. Zachowały się fragmenty murów obwodowych i fasada. W latach 1955 - 1959 podjęto jej odbudowę przeznaczając wnętrze dla pomieszczeń Szkoły Muzycznej ¹⁹. Mimo to charakterystyczna dla architektury stargardzkiej fasada stanowi cenny zabytek budownictwa późnogotyckiego. W przyziemiu wymurowano uskokowy portal ostrołukowy przesunięty względem osi fasady w stronę północną, zaopatrzony po bokach przyłucza w dwie blendy kołowe. Profil portalu wykonano z trójlistnych, glazurowanych kształtek, które korespondują z detalem kościoła Mariackiego ²⁰. Po jego bokach wykonano okna, obecnie o łukach pełnych pierwotnie być może ostrych. Prawie identyczne rozwiązanie przyziemia posiadała nie zachowana kamienica przy Breite Strasse 8 (obecnie ul. Złotników) ²¹.
Pięcioosiowy szczyt kamienicy rozdzielony został od strefy przyziemia gzymsem. W polach, pomiędzy profilowanymi na narożach lizenami, wpisano bliźniacze blendy ostrołukowe, zwieńczone blendą kołową o szerokości zbliżonej do szerokości pola. Powyżej nałożono profilowaną wimpergę, zachowaną do dziś w dwóch polach. W smukłych blendach ostrołukowych wymurowano po cztery poziomy pełnołukowych okienek oddzielonych prostymi gzymsami. Powyższy motyw blendy rozpoczął swoje życie w momencie pojawienia się na elewacjach wieży północnej kościoła Mariackiego w Stargardzie około roku 1400 ²².
Szczyt kamienicy przebudowany został w drugiej połowie XVII wieku, kiedy to obniżono dwa skrajne pola, pozbawiając je blendy kołowej i wimpergii. Wtedy nadano szczytowi wolutowe spływy, wykonano zwieńczenia lizen oraz zniekształcono wimpergowe zwieńczenie blendy osiowej nadając mu łuk zbliżony do koszowego. Rekonstrukcja wyglądu szczytu przeprowadzona została przez Paula Suhra ²³, który przedstawił wygląd szczytu rozwiązanego nie w konwencji schodkowej, a utrzymanej w jednym poziomie. W związku z tym wystrój korespondowałby z dekoracjami szczytów ratuszy Lubeki, Stralsundu, Tangermünde, Szczecina (nie zachowany) i skromniejszych rozwiązań z Kołobrzegu (nie zachowany) i Grimmen, a także nie istniejąca kamienica przy ul. Piekary ²⁴ w Toruniu.

Podobnie ujęto fasadę nie zachowanej kamienicy przy ul. Pyrzyckiej 12 (Pyritzerstrasse), obecnie Mieszka I, która znana jest tylko z fotografii pochodzącej z 1890 r. ²⁵ Tutaj jednak zrezygnowano z tak monumentalnego rozwiązania na rzecz szczytu schodkowego z czterema polami blend, gdzie w przestrzeni pomiędzy blendą kołową a wimpergą wpisano mniejszą, przeprutą na wylot blendę kołową. Pomimo przykrycia elewacji tynkiem, zapewne na przełomie XVII i XVIII wieku, co sugerują zwieńczenia w kształcie obelisków oraz kul, widoczny jest identyczny, jak w kamienicy przy Wielkomłyńskiej 8, profil lizen. W tej samej konwencji wzniesiono nie zachowane fasady kamienic w Anklam, przy Markt 4, Peenestrasse 7 ²⁶.

      Również z około połowy XV wieku pochodziła przebudowana w 1678 r. kamienica przy ul. Pyrzyckiej 36 (Pyritzerstrasse) ²⁷, dziś ul. Mieszka I. W partii szczytu zachował się tylko czytelny podział na sześć pól, których dekoracja blendowa została zatarta poprzez XVII wieczną przebudowę. Podobnie kamienica przy Wielkomłyńskiej 34 (Grosse Mühlenstrasse). Gdzie fasada przebudowana została w XVII w., jednak jej elewacja tylna wraz z oficyną pozostała prawie nienaruszona i jest znana dzięki fotografii ²⁸.

      XV wieczny rodowód posiadają dwie zachowane kamienice, Rynek Staromiejski 3 (dawny Markt 14) oraz ul. Bolesława Krzywoustego 12 (dawna Königstrasse 1/ Grosse Mühlenstrasse 43) ²⁹. Pierwotny charakter obu budowli zatarły późniejsze przebudowy. Pozostałe relikty zasługują jednak na krótkie omówienie.

Kamienica przy Rynku zajmuje całą szerokość działki - 12,4 m, a jej długość wynosi 23 m. Budynek oficyny wzniesiony został na planie prostokąta o wymiarach 11,74 x 6,88 m. Kamienica wraz z oficyną podpiwniczona jest w całej swojej długości. Wnętrza piwnic przykryto sklepieniami kolebkowymi, wspartymi na prostokątnych filarach. Mury wnętrz parteru u i pierwszego piętra rozczłonkowane są pełnymi arkadami.
W innej konwencji powstała kamienica przy ul. Bolesława Krzywoustego. Założona na planie nieregularnego prostokąta rozszerzającego się w kierunku południowym, o wymiarach 9 x 4,5 m. Podział wnętrza został zatarty poprzez późniejsze przebudowy, jednak z wystroju zewnętrznego zachowały się wnęki wraz z profilowaniem, portal w ścianie północnej oraz blendy w pierwszym poziomie elewacji wschodniej.

Do obiektów pochodzących z tego czasu zaliczyć możemy nie zachowany do dziś budynek tzw. "Domu Herrlingera" położonego przy ulicy Wielkomłyńskiej 11 (Grosse Mühlenstrasse) ³⁰. Obiekt ten jest o tyle ciekawy, że pomimo przebudowy w drugiej połowie XVII wieku i w roku 1770, kiedy dobudowano do fasady ryzalit boczny, to nie zatarto pierwotnego rozkładu wnętrza. O jego rozplanowaniu dowiadujemy się z opisu z początku XX wieku: Dom składał się, podobnie jak dzisiaj, z wysokiego parteru, piętra i trzech strychów położonych jeden na drugim. Parter podzielony był na dwie części rzeźbioną drewnianą ścianą z wielkimi drzwiami. W pierwszej urządzona była szeroka sień. Po jej lewej stronie znajdował się pokój z alkowami, tam w ścianę wmurowana była kasa na pieniądze i cenne przedmioty. Po prawej stronie był pokój do prowadzenia interesów z przylegającą doń kuchnią z potężnym okapem. Wszystkie pomieszczenia wschodniego parteru, były przesklepione, a sień przykryta była stropem belkowym. Tu dokonywano kupna i sprzedaży skór. Pod sufitem wisiała duża waga, stały tam ciężarki centnarowe i funtowe. Przy jednej ze ścian stały piękne drewniane szafy. Przechowywano w nich skóry przeznaczone do sprzedaży. Cechą charakterystyczną dla tego pomieszczenia był duży stół, na którym leżał ostry nóż do obcinania skóry dla kupujących, którymi byli z reguły szewcy. W tym pomieszczeniu mieściły się masywne schody prowadzące na I piętro. Pod nimi były posłania dla służby. Na pierwszym piętrze znajdowały się pomieszczenia mieszkalne.
      (...) Pod całą kamienicą znajduje się sklepiona piwnica. Prowadzą do niej dwa wejścia, od ulicy Cyrulików i od podwórza. W podłodze piwnicy znajduje się zagłębienie zakryte belkami przypominające małą piwniczkę, która podczas wojny służyła jako schowek na cenne przedmioty. W południowo - wschodnim narożniku był drugi schowek albo podziemne przejście (...).
(...) Strychy przeznaczone były do przechowywania towarów. Najpierw składowano tam zboże, później urządzono tam garbarnię i suszarnię skór. Przy największym strychu zamontowano dźwig. Składał się on z mocnego, drewnianego wału z kołem o dużej średnicy. Przez to koło przerzucona była nie gruba lina. Przechodziła przez znajdujące się w podłogach małe otwory i sięgała aż do wielkiej sieni. Drugi koniec windy miał grubą linę, zaopatrzoną u dołu w kilka haków do ciężarów. Ta także sięgała aż do sieni przez otwory zamykane na klapy(...) ³¹.

Powyższy opis rozplanowania wnętrza domu jednoznacznie wskazuje na charakterystyczny model kamienicy występującej w nadbałtyckich miastach hanzeatyckich. Natomiast zachowane przykłady podobnych wnętrz znane są od roku około 1300 choćby z Lubeki i Stralsundu. Właśnie wtedy nastąpił podział na wyspecjalizowane funkcjonalnie miejsca w domu (łącznie z wyodrębnieniem tzw. "kontoru" z kuchnią na zapleczu) oraz proces ich wydzielania z przestrzeni wysokiej sieni ³². Występowanie w Stargardzie tego typu rozwiązań jest jak najbardziej uzasadnione, choćby poprzez potwierdzoną od drugiej połowy XIV wieku przynależność miasta do Hanzy.

Z połowy XV wieku znane są dwie oficyny, nie zachowana na posesji przy ul Pyrzyckiej 11 (Pyritzerstrasse), dziś ul. Mieszka I oraz oficyna przy tzw. "Domu Rohledera". Oficyna przy Pyrzyckiej 11 znana jest tylko ze słabych jakościowo fotografii ³³. Widoczne są jednak sterczyny zdobiące szczyt oraz ostrołukowe blendy na elewacjach bocznych. Lepiej rozpoznana jest oficyna "Domu Rohledera". Pierwotnie była to wolnostojąca, podpiwniczona, trójkondygnacyjna budowla, przykryta dwuspadowym dachem, orientowana na osi północ - południe, gdzie elewacje zamykały trójkątne szczyty wypełnione prostymi blendami. Zachowały się do dziś dwie prostokątne w rzucie piwnice przykryte sklepieniem gwiaździstym i krzyżowym ³⁴.

Z przełomu pierwszej i drugiej ćwierci XVI wieku pochodzi "Dom Rohledera", który ustawiono szczytowo w kierunku ul. Pyrzyckiej, dziś ul. Mieszka I 1. Pierwotna konwencja rozwiązania przyziemia elewacji frontowej jest dzisiaj już zatarta, wydaje się jednak, że była ona podobna do innych. Portal usytuowany pośrodku z oknami po bokach. Podobnemu zatarciu uległa granica pomiędzy częścią mieszkalną a magazynową.
Artykulacja szczytu akcentuje podział horyzontalny, gdzie każda kondygnacja oddzielona została gzymsami. W każdej ze stref ułożono otwory okienne zamknięte łukami pełnymi. Pomimo zmiany tradycyjnej konwencji budowlanej, to analogii dla tej budowli można znaleźć wiele, choćby wśród kamienic Lüneburga (np. domów przy Lünerstrasse, Am Sande 1) ³⁵, Lubeki (np. Dom Żeglarzy i domy przy Große Altefähr) i Wismaru.

IV. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA OKRESU STYLISTYKI PÓŹNOGOTYCKIEJ
(ok. 1560 - 1580)

      Wszystkie omówione w tym rozdziale kamienice dziś już nie istnieją. Jednak zachowała się dokumentacja fotograficzna, która jest nam w stanie zobrazować tylko wizerunek fasad. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że budowle tego okresu pozostają pod silnym wpływem rozwiązania szczytu zachodniego ratusza stargardzkiego, który po zniszczeniu w pożarze w roku 1540 otrzymał niepowtarzalną, skrajnie późnogotycką, dekorację ornamentalną w formie silnie rozbudowanego maswerku sieciowego. Drugim elementem, który znalazł swoich naśladowców były otwory okienne z łukami o kotarowych wykrojach.

Cała dekoracja nawiązuje do wystroju południowego skrzydła zamku książęcego w Szczecinie, przebudowanego ok. 1538 r. oraz elewacji kamienicy Loitzów. Jednak stargardzkie rozwiązanie jest najpełniejszą realizacją tego typu. Poprzez maksymalne uwidocznienie form z ostrołukiem w roli głównej, ewoluowało w inną stronę niż miękkie i prostsze realizacje szczytu Ratusza i pałacu biskupiego w Kamieniu Pomorskim.

Jak powszechnie wiadomo tego typu dekoracje znane są już od połowy XV wieku na terenach Czech i Saksonii.

      Analogiczny sposób opracowania dekoracji szczytów jak w Ratuszu stargardzkim występował w dwóch kamienicach, przy ul. Pocztowej 1 (Poststrasse), dziś ul. Grodzka - róg ul. Mieszka I oraz przy ul. Kołodziejów 19 (Radestrasse), dziś ul. Grodzka - róg Rynku Staromiejskiego. Oba obiekty powstały po 1584 roku. Wielkość działki zajmowana przez posesję przy ul. Pocztowej 1 wynosiła 20,2 x 12,7 m. Budynek posiadał trzy poziomy mieszkalne, ze strychem w szczycie. Od strony południowej wzniesiono wieżę klatki schodowej, co można powiązać z jeszcze jednym impulsem związanym z oddziaływaniem architektury kamienicy Loitzów w Szczecinie ³⁶.

Szczyty obu kamienic stargardzkich wzorowanych na dekoracji fasady Ratusza wykazują duże podobieństwo w operowaniu tym samym motywem i kompozycją, co wskazuje na wspólny czas powstania oraz autorstwo projektu.

Drugi motyw pochodzący z wystroju elewacji Ratusza - otwory okienne z kotarowymi wykrojami łuku - znalazły swoje odbicie w architekturze omawianych już budynków przy ul. Bolesława Krzywoustego 12 oraz Rynek Staromiejski 3 ³⁷.

V. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA PRZEŁOMU XVII - XVIII w.

      Poprzez liczne, wyżej wspomniane kataklizmy, kamienica stargardzka nie rozwijała się w sposób tak dynamiczny jak to miało miejsce w wieku XV. Mieszczanie skupili się głównie na przystosowaniu dawnej zniszczonej pożarami zabudowy do ponownego zamieszkania. Dzięki włączeniu starszych obiektów ponownie "w obieg" możemy obserwować narastanie elementów architektonicznych, które są typowe dla budownictwa mieszczańskiego Stargardu.

      Jednak około 1670 roku powstała fasada kamienicy przy dzisiejszej ul. Grodzkiej /róg ul. Mieszka I (dawniej Markt 8)/, której konwencja zdecydowanie wyróżniała się spośród innych realizacji. Budynek zniszczony został w czasie ostatniej wojny, a jego stan sprzed przebudowy na początku XX wieku oddaje fotografia z 1890 roku. Przebudowa przeprowadzona z inicjatywy właściciela sklepu A. Aschera nie została uzgodniona z władzami konserwatorskimi prowincji i bryła otrzymała praktycznie nową formę domu towarowego ³⁸.

Do tego czasu fasada kamienicy przyozdobiona była czwórstrefowym szczytem dekorowanym na powierzchni delikatną sztukaterią. Poniżej zakomponowano trzy prostokątne okna. Po bokach osiowego okna ustawiono, na wykonanych w tynku cokołach, żołnierzy, z których prawy przypominał pomorskiego "dzikiego męża" z włócznią, natomiast lewy, w morionie łódkowym na głowie, może kojarzyć się z żołnierzem szwedzkim czasów wojny trzydziestoletniej. U podstawy szczytu wyobrażono Merkurego lub Wenus ustawioną na uskrzydlonej kuli ziemskiej (?). Nie jest to postać ukazana statycznie lecz w ruchu, tak jak w nie zachowanej kamienicy przy dawnej Baustrasse 33 w Kołobrzegu ³⁹. Po bokach udekorowano powierzchnię festonami z bukietami owoców. Powyżej podobnie. Pod naczółkiem wyobrażono uskrzydloną główkę putta, z podwieszoną chustą i bukietem owoców. Spływy wolutowe zakończono dekoracją floralną lub motywami z ornamentem małżowinowo - chrząstkowym. W zwieńczeniu wykonano obeliski w formie sterczyn, ustawione na prostopadłościennych cokolikach.
Stylistyka wystroju fasady kamienicy, nawiązująca do niderlandzkiej architektury tego czasu, była w Stargardzie dziełem wyjątkowym i może wiązać się z osobą księcia Ernesta Bogusława von Croy. Wiadomo, że po przeniesieniu stolicy brandenburskiego Pomorza Tylnego z Kołobrzegu do Stargardu, książę von Croy mógł wybrać na swą siedzibę jedną z dwóch najokazalszych kamienic mieszczańskich. Wybrał posesję zmarłego komisarza wojennego Kempendorffa, do którego prawdopodobnie należała opisana powyżej kamienica. Elektor w swej relacji wspomina także o stajni na dwanaście koni. W listopadzie 1668 roku dom znajdował się w wyśmienitym stanie, jednak zastane warunki nie satysfakcjonowały księcia i zarządził jego adaptację, trwającą jeszcze w maju 1669 r. ⁴⁰
Dekoracja szczytu fasady nawiązuje do rozwiązań pojawiających się w Amsterdamie, Lejdzie, gdzie książę von Croy był podczas swojej podróży po Europie w latach 1636 - 1637 ⁴¹.

      Pozostałe kamienice z tego czasu pozostają pod wpływem elewacji wschodniej Ratusza w Stargardzie, przebudowanego po połowie XVII wieku, gdzie horyzontalny, prosty w formie i treści podział wczesnobarokowego szczytu zharmonizowano z późnogotyckim szczytem zachodnim. Barokowe szczyty wolutowe w fasadach stargardzkich kamienic rozpoczęły swój, prawie sto lat trwający, żywot. Elementem dodatkowym, odróżniającym budowle tego miasta od realizacji w innych regionach Pomorza, stały się dwukondygnacyjne wykusze w formie ryzalitu, wznoszone asymetrycznie względem osi fasady. W Szczecinie znany jest tylko jeden przykład tego typu - Stara Mennica przy ul. Szewskiej 4. Natomiast motyw ten jest częsty w kamienicach środkowych i południowych Niemiec ⁴².

Stargardzkie przykłady powyższych rozwiązań to domy przy Schuhstrasse 53 ⁴³, Pelzerstrasse 19 (dziś ul. Kuśnierzy), Königstrasse 45 i 46 (dziś ul. Bolesława Krzywoustego), Pyritzerstrasse 36 (dziś ul. Mieszka I), Grosse Mühlenstrasse 11 i 34 (dziś ul. Kazimierza Wielkiego), Breitestrasse 23 i 32 ⁴⁴ (dziś ul. Pocztowa). O popularności motywu świadczą przebudowy fasad wspomnianych już wyżej kamienic o późnogotyckich szczytach przy ul. Pocztowej 1 i ul. Kołodziejów 19.

VI. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA DRUGIEJ POŁOWY XVIII w.

      Najważniejsze prace budowlane w mieście, prowadzone w tym czasie, przypisać można Davidowi Gilly (1748 - 1808), który po złożeniu w 1770 r. przysięgi przed Kamerą Wojenno - Skarbową w Szczecinie, pracował w latach 1771 - 1782 w Stargardzie. Pełnił tu funkcję krajowego mistrza budowlanego dla dystryktu Pomorze Tylne. Wiadomo, że wykonał tzw. projekty wzorcowe dla domów w Stargardzie, z których wzniesiono 15 lub, jak podają niektóre źródła, 27 ⁴⁵. Jeden z projektów posłużył do realizacji domu rodziny Grävenitz w Szczecinie, gdzie kompozycja fasady utraciła większość elementów wertykalnych, na korzyść dodatkowych elementów dekoracyjnych. Natomiast dach dwuspadowy uzyskał formę mansardową ⁴⁶.

Stargardzkie projekty D. Gilly'ego ukazują nam fasady prawie pozbawione dodatkowego ornamentu. Pozostały tu tylko festony i girlandy, a zrezygnowano całkowicie z dekoracyjnych obramień otworów okiennych i drzwiowych. Podobnie jest w projekcie jednopiętrowego domu, z trójosiową fasadą i lukarną, który stał się odniesieniem do realizacji nie istniejącej dziś kamienicy przy Breitestrasse 9 (obecnie ul. Złotników). Okna pierwszego piętra ujęte zostały w pilastry, a lukarnę zwieńczono trójkątnym naczółkiem. Późnogotycka kamienica stojąca na parceli obok przy Breitestrasse 8, posiadała łamane dwubiegowe schody wykonane w latach ok. 1770 - 1780. Balustrada wypełniona została elipsoidalnymi dekoracjami łączonymi pośrodku pierścieniami. Identyczne rozwiązanie pojawiło się w budynku przy dawnym Klosterhof 3/4 w Szczecinie ⁴⁷.

Twórcą jednopiętrowego budynku przy Grosse Wall 8 ⁴⁸ (obecnie ul. Bolesława Chrobrego) z siedmioosiową fasadą, przykrytego mansardowym dachem, był zapewne również David Gilly. Dom wzniesiono w 1774 roku i nazywany był "Pod koroną" ("Zur Krone") od dekoracji zawartej w nadświetlu portalu, która przypomina motywy ornamentacyjne kafli piecowych z tego czasu znanych z terenu miasta. Jedyną dekoracją elewacji było proste boniowanie narożne budynku powtórzone w ryzalicie środkowym. Prostokątne otwory okienne obramiono opaskami tynkowymi. We wnętrzu poprowadzono proste dwubiegowe schody, których balustradę utworzono z masywnych balasek identycznych jak w nie istniejącej kamienicy przy Pelzerstrasse 5 ⁴⁹ , obecnie ul. Kuśnierskiej, w Szczecinie. Omawiany okres zamyka klasyczny w formie (nie zachowany) budynek stargardzkiej loży masońskiej wzniesiony w 1805 r., położony przy Königsstrasse 49 (dziś Bolesława Krzywoustego). Jego pięcioosiowa fasada urozmaicona została dwoma ryzalitami bocznymi zwieńczonymi naczółkami. Pierwszy ryzalit, pozbawiony otworów okiennych maskuje klatkę schodową; drugi, również bez okien, przesłania salę posiedzeń. Okna wpisano jedynie w parter i przestrzeń pierwszego piętra zawartą pomiędzy ryzalitami. Kolejne rozwiązania kamienicy stargardzkiej posiadają już znamiona nowego okresu, przypadającego na lata 20- i 30-te XIX wieku.

       Na podstawie obecnego stanu badań architekturę kamienicy stargardzkiej możemy podzielić na cztery okresy. Trzy pierwsze wydają się rozwijać dzięki artystycznym impulsom miejscowym, takich jak dekoracje blendowe wieży północnej kościoła Mariackiego (wiek XV - pocz. XVI), maswerkowy szczyt zachodni Ratusza (druga połowa XVI w.), wolutowy szczyt wschodni Ratusza (druga połowa XVII i początek XVIII w.). Natomiast czwarty okres wiąże się już z ingerencją zewnętrzną, którą przyniosła polityka budowlana Prus i projekty Davida Gilly (druga połowa XVIII w.). Oczywiście w każdym z okresów możemy wskazać przykłady oddziaływania architektury z zewnątrz - "Dom Rohledera", czy domniemana kamienica księcia von Croy. Jednak ciekawe formy aranżacji i dekoracji stargardzkich dominant architektonicznych stały się wzorem do którego zawsze chętnie się odwoływano.

Marcin Majewski

¹ K. Hauke, Das Bürgerhaus in Mecklenburg und Pommern, Tübingen 1975, s. 91-94; T 104-110.
² M. Słomiński, Szczecińska kamienica barokowa XVII i XVIII wieku, [w:] Szczecin na przestrzeni wieków. Historia - Kultura - Sztuka, pod red. E. Włodarczyka, Szczecin 1995, s. 148.
³ "Dom Rohledera" jest obecnie błędnie nazywany "Kamienicą Klecanów". W nieniejszym artykule przyjmuję dawne nazewnictwo.
⁴ M. in.: Schröer, Stargard i. Pom. (z serii: Deutschlands Städtebau), Berlin - Halensee 1922.
⁵ Fotografie z inwentaryzacji przechowywane są wraz z negatywami w Archiwum Fotograficznym Muzeum Narodowego w Szczecinie. Album z niepublikowanymi zdjęciami Starego Miasta przechowywany jest w Muzeum w Stargardzie, nr inw. MS/H/849. Autorem jest Helmut Dalcke (ur. 1909 w Stargardzie), który od 1929 r. studiował w Monachium architekturę.
⁶ W. Filipowiak, Stargard we wczesnym średniowieczu, [w:] Z dziejów ziemi stargardzkiej, pod red. B. Dopierały, Poznań 1969, s. 85 - tam starsza literatura.
⁷ Istniał do około 1740 r. Widoczny jest jeszcze na planie fragmentu miasta, z tego właśnie okresu, przechowywanym w Archiwum Państwowym w Szczecinie.
⁸ K. Dziewoński, Miasta Pomorza i zagadnienie zabytków urbanistycznych na Pomorzu, "Ochrona Zabytków", R. VII, 1954, Nr 4 (27), s. 229.
⁹ B. Carlberg, Die Geschichte des Stargarder Stadtplanes, "Unser Pommerland", Jg 12, 1927, s. 464.
¹⁰ Rejon dzisiejszej ulicy Basztowej - por. R. Rogosz, Badania ratownicze na Starym Mieście w Stargardzie, "Materiały Zachodniopomorskie", t. XXVI, 1980, s. 193.
¹¹ S. Preiss, Zarys rozwoju urbanistycznego Stargardu od średniowiecza do II wojny światowej, w: Mała ojczyzna wczoraj i dziś. Stargard na starych pocztówkach i współczesnych fotografiach, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim 1999, s. VII.
¹² H. Lesiński, Zarys dziejów Stargardu od XIII do końca XVIII w., [w:] Z dziejów ziemi stargardzkiej..., s. 105.
¹³ Przedstawiam tu tylko najpoważniejsze kataklizmy, które szczególnie silnie rzutowały na późniejszą sytuację miasta.
¹⁴ H. Lesiński, op. cit., s. 119.
¹⁵ K. Kalita - Skwirzyńska, Stargard Szczeciński, Ossolineum 1983, s. 46.
¹⁶ Ten charakterystyczny rodzaj zabudowy określany w literaturze niemieckiej jako "Dielen-Haus", a omówili go m. in. - H. Büttner, G. Meißner, Bürgerhäuser in Europa, Leipzig 1980, s. 22; 43-86.
¹⁷ Ostatnio m. in. K. Kalita - Skwirzyńska, Dom przy ul. Kazimierza Wielkiego 13, hasło [w:] Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego. Katalog zabytków, pod red. A. Włodarka, Warszawa 1995, s. 212
¹⁸ H. Berghaus, Landbuch des Herzogthums Stettin, von Kamin und Hinterpommern; oder..., IV. Bd., Anklam 1868, s. 104.
¹⁹ Odbudowana wg projektu K. Schnotale - Mróz. Por. - K. Kalita - Skwirzyńska, op. cit., s. 114.
²⁰ Identyczny glazurowany profil wykorzystano do dekoracji bramki cmentarnej przy kościele fil. w Bralęcinie, pow. stargardzki.
²¹ Portal z dwiema blendami kołowymi jest powszechnym elementem w krajobrazie architektonicznym Stargardu pierwszej połowy XV wieku. Pierwszą realizacją jest portal południowy fary Mariackiej, pochodzący z przełomu XIV i XV wieku. Blendy kołowe wypełniono tu dodatkowo ceramicznymi rozetami. Już w pierwszej połowie XV wieku omawiany motyw pojawił się choćby w elewacji polnej bramy Pyrzyckiej w Stargardzie. Portal z dwiema blendami kołowymi po bokach ostrołuku stał się elementem popularnym głównie w sakralnej architekturze małych miast i wsi pomorskich, a także architekturze świeckiej XV wieku, m. in. Dzwonowo, pow. stargardzki, Żuków, pow. pyrzycki, portal skrzydła północnego zamku pokrzyżackiego w Świdwinie.
²² Miejsce tzw. "blendy stargardzkiej" w architekturze basenu Morza Bałtyckiego omówił ostatnio M. Ober, Średniowieczna architektura Stargardu na tle regionu południowego pobrzeża Bałtyku, [w:] Dawny Stargard. Miasto i jego mieszkańcy. Materiały z sesji naukowej 18-19.X.2000 w Stargardzie, Stargard 2000 (w druku).
²³ P. Suhr, Der Backsteingiebel des norddeutschen Bürgerhauses im Mittelalter. Dissertation Technische Hochschule Danzig, Berlin 1935, s. 42 i n.; K. Hauke, op. cit., s. 92; Abb. 96.
²⁴ Kamienica znana z gwaszu T. E. Radtkego z 1847 r. publikowanego m. in. w: W. Krassowski, Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski, t. 3, Warszawa 1991, il. 248.
²⁵ Archiwum Fotograficzne Muzeum Narodowego w Szczecinie (dalej AF MNS), nr inw. 14857.
²⁶ H. Lemcke, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, H. II: Der Kreis Anklam, Stettin 1899, s. 80-81; 84-85; Fig. 67-68; Fig. 72.
²⁷ AF MNS, nr inw. 4606.
²⁸ Album H. Dalcke'go, op. cit., Abb. 39.
²⁹ AF MNS, nr inw. 4356, 4599, 4617, 4638.
³⁰ AF MNS, nr inw. 4616.
³¹ Benoit, Geschichte der Familie Herrlinger, Karlsruhe 1906, s. 43 i n.; O. Knoop, Stargarder Sagen. Überlieferungen und Geschichten, Stargard in Pommern 1924, s. 46-49.
³² F. Dollinger, Dzieje Hanzy, Gdańsk 1975, s. 162-175; J. Schildhauer, Dzieje i kultura Hanzy, Warszawa 1995, s. 59-61; 70.
³³ Fotografie zamieszczone zostały w artykule poświęconym Johannowi Heinrichowi Ludwigowi Meierotto, jednemu z głównych przedstawicieli oświeconego szkolnictwa powszechnego w Prusach, który przyszedł na świat w powyższej oficynie. Niestety są to tylko luźne kartki pochodzące z niewiadomej publikacji. Przechowywane są obecnie w stargardzkiej Heimatstube w Elmshorn koło Hamburga.
³⁴ K. Kalita - Skwirzyńska, op. cit., s. 119.
³⁵ O. Stiehl, Backsteinbauten in Norddeutschland und Dänemark, Stuttgart 1923, s. 136.
³⁶ Z. Radacki, Kamienica przy ul. Pocztowej 1 w Stargardzie, Szczecin 1958 (maszynopis w zbiorach ODZ w Szczecinie), s. 9.
³⁷ Kotarowe wykroje okien kamienicy przy Rynku Staromiejskim 3 widoczne są na stalorycie J. F. Rosmäslera z 1839 r.
³⁸ K. Meyer, Vom Marktplatz in Stargard i. Pomm., "Die Denkmalpflege", Th. XI, 1909, s. 106-107.
³⁹ K. Hauke, op. cit., s. 98-99; T 114c.
⁴⁰ Z. Szultka, Książę Ernest Bogusław von Croy (1620 - 1684), Słupsk 1996, s. 119.
⁴¹ Ibidem, s. 24.
⁴² M. Słomiński, op. cit., s. 144; il. 31.
⁴³ O. Schmidt, Mittelpommern zwischen Peene und Rega, Berlin 1927, s. 25; Abb. 89; Schröer, op. cit., s. 31.
⁴⁴ Schröer, op. cit., s. 28-31.
⁴⁵ K. Kalita - Skwirzyńska, op. cit., s. 46. Do dziś znane są tylko trzy stargardzkie projekty D. Gilly. Dwa opublikowane zostały w pracy Bernharda Saala, , Alt - Stettin, eine Stadt preussischen Stiles. Ein Beitrag zur Geschichte der städtischen Wohnhauses, Stettin [1938], s. 100-101; Abb. 131-132. Trzeci projekt w postaci fotokopii przechowywany jest w AF MNS, nr inw. 4643.
⁴⁶ Por. B. Saal, op. cit., Abb. 132; K. Hauke, op. cit., T 92b.
⁴⁷ K. Hauke, op. cit., T 96b.
⁴⁸ Album H. Dalcke'go, Abb. 9, 53, 74; K. Hauke, op. cit., T 110b.
⁴⁹ K. Hauke, op. cit., T 96a.