czerwiec 2020 r.

Jedno miasto - wiele odsłon.

Stargard - 777 lat.

Na wyjątkowy jubileusz.

W 2020 roku Stargard obchodzi 777 rocznicę lokacji miasta. Siódemka uznawana jest za liczbę magiczną i w wielu kulturach przypisywano jej szczególne znaczenie. Była między innymi symbolem doskonałości, harmonii i szczęścia. Takie nagromadzenie siódemek dodaje wyjątkowego smaku temu jubileuszowi. Jednak wbrew tej szczególnej symbolice obchody rocznicowe zostały poważnie zakłócone i choć wielu stargardzian jest przekonanych, że obecny okres jest jednym z najpomyślniejszych w historii naszego miasta, to cień koronawirusa właśnie zawisł nad światem i nad Stargardem, i wpływa na nasz nastrój.

Zwykle wszelkie rocznice sprzyjają zadumie, ale w tym roku dotyk pandemii spowodował, że silniej odczuwamy kruchość naszej cywilizacji, że z większą pokorą patrzymy na przyrodę i możliwości człowieka. Choć w życiu naszego miasta zdarzały się przerażające kataklizmy spowodowane przez choroby, to przy tej okazji chciałbym się jednak skupić na innych wydarzeniach w historii Stargardu. Takich, które moim subiektywnym, choć pewnie nie odkrywczym, zdaniem były najbardziej znaczące dla jego dziejów, które radykalnie „przestawiały zwrotnice”. Tak w dobrym, jak i złym kierunku. Właściwie wszystkie z nich były wynikiem procesów, czy wydarzeń, które działy się na szerszej arenie. Stargard rzadko był w nich podmiotem, choć wnosił w nie swoiste cechy. Z konieczności nasze "kamienie milowe" zostały tu opisane dość zdawkowo, ale o niektórych z nich można przeczytać więcej na innych naszych stronach (po przyciśnięciu linka). Ten wybór dziesięciu najważniejszych wydarzeń, bądź zjawisk, w historii miasta nie może się ograniczać jedynie do czasów  po lokacji.

Nie byłoby dzisiejszego Stargardu, gdyby ktoś kiedyś nie uznał, że to miejsce nad Iną świetnie nadaje się do tego, by się tu osiedlić. Wiemy o jego początkach chociażby w Osetnie w okolicach dzisiejszej ulicy Bydgoskiej, Andersa i Dębowej (VIII-IX wiek). W połowie IX wieku osada przestała funkcjonować. Ślady późniejszego osadnictwa obejmują już obszar wyspy obmywanej Iną i jej odnogami w  północno-wschodniej części dzisiejszego Starego Miasta. Ten okres dziejów Pomorza do początków XII wieku jest mało rozpoznany. Świadectwa historyczne są więcej niż skąpe. Sieć osadnicza na Pomorzu była bardzo rzadka. Jest to okres plemienny, ale podejmowane są próby centralizacji władzy. Czynią to nie tylko sami Pomorzanie (dzisiejsza ogólna nazwa dla plemion: Wolinian, Pyrzyczan-Stargardzian(?), Wkrzan, Szczecinian(?), Siewierzan(?), Drawian(?) i innych) ale i ludy sąsiadujące: Słowianie Połabscy (Wieleci), Polanie, a także Duńczycy i Niemcy. Krótki epizod zhołdowania Pomorza przez Mieszka I i Bolesława Chrobrego i nominalna chrystianizacja tego obszaru  z efemerycznym biskupstwem w Kołobrzegu nie skierowała jego dziejów na nowe tory. Pogaństwo szybko wróciło. Dopiero (I) chrystianizacja Pomorza (z inicjatywy Bolesława III Krzywoustego) przez Ottona z Bambergu (1124 r.) uruchomiła procesy trwale zmieniające stosunki społeczne w Księstwie Pomorskim. Fakt wprowadzenia chrześcijaństwa przyczynił się  do konsolidacji władzy w księstwie i wprowadzał nowy podmiot, który poza misją religijną odgrywał poważną rolę cywilizacyjną. Ludność obszaru objętego chrztem wyciągał z peryferii życia naszego kontynentu i włączał tym aktem w życie społeczności europejskiej. Powstały świetne warunki dla rozwoju stosunków feudalnych - z ich dobrymi i złymi stronami. Sam Stargard, który prawdopodobnie nie leżał na trasie misji Ottona, był już siedzibą kasztelana i znaczącym grodem. Osadzenie w pobliżu grodu zakonu joannitów (1186 r.) i augustianów (druga połowa XIII wieku, wcześniej datowane  błędnie na 1199 r.) przyczyniło się do dalszego rozwoju i wzrostu znaczenia tego ośrodka. Stargardzcy joannici promieniowali na całą prowincję zakonu. Kolejne efekty wprowadzenia chrześcijaństwa to dominujące w sylwecie miasta i zachwycające do dziś stargardzkie budowle sakralne.

Przybycie zakonników sprzyjało napływowi osadników niemieckich, którzy zajmowali tereny w pobliżu siedlisk słowiańskich. Sprzyjała też temu polityka książąt pomorskich, dostrzegających w tym możliwość szybszego rozwoju regionu. Nowi mieszkańcy tej ziemi tworzyli własne struktury samorządowe i w efekcie nasilenia tego procesu doszło do intensywnego lokowania miast, przez Barnima I, w naszej części Pomorza, początkowo przede wszystkim, na wzorcach prawa magdeburskiego. Lokacja porządkowała organizmy miejskie, kodyfikując prawa i zasady, nadając uprawnienia i nakładając obowiązki. (II) Nadanie praw miejskich Stargardowi przypada na dzień 24 czerwca (św. Jana) 1243 roku (choć data ta nadal budzi pewne wątpliwości). Ten moment to usankcjonowanie procesu powstawania średniowiecznego miasta jak i określenie fundamentów jego dalszego życia. Akt lokacji dawał miastom swego rodzaju autonomię, co wzmacniało samorządność i sprzyjało rozwojowi. Ten czas stworzył podwaliny kształtu urbanistycznego Stargardu, ustanowił jego jądro. Dzisiejsze wspólnoty miejskie, w tym stargardzka, w wielu wypadkach opierają swoje funkcjonowanie na zasadach, których korzenie tkwią  w tamtym czasie.             

3. Stargard w XIII w.

Żyzna okolica i spławna Ina oraz związany z nią przywilej swobodnej żeglugi (plus nadany przez Bogusława IV łan ziemi u ujścia rzeki - 1283 r.) oraz wolności celne dały mieszczanom stargardzkim możliwość wzmożenia swojej aktywności (głównie kupieckiej). Zmiana magdeburskich praw miejskich na lubeckie (Stargard w 1292 r.) wzmacniała autonomię miast i handel (szczególnie morski). Wskazywała też kierunek w jakim podążał nasz region. Wejście Stargardu na odległe rynki otworzyło, niespotykane wcześniej, możliwości wymiany towarów i stało się podstawą jego dostatku. Dołączenie do grona miast tworzących związek kupiecki – (III) Hanzę (1361, pewne członkostwo od 1367 r.) wzmocniło jego pozycję. W czasach szczególnej aktywności Hanzy miasto rozkwitło pod wieloma względami (XIV –XVI wiek). Do dziś podziwiamy cuda architektury powstałe w tym okresie. Od XVI wieku rozpoczął się jednak powolny schyłek potęgi Hanzy spowodowany zmianą układu sił w Europie, wzrastającą konkurencją na Bałtyku ze strony głównie Anglii i Niderlandów, a przede wszystkim wzmocnieniem roli politycznej państw, przy spadku siły militarnej, ekonomicznej i dyplomatycznej tkwiącej w tej organizacji (ostatni zjazd - rok 1669).

Różnice interesów i wynikające z nich konflikty występują w historii naszego kontynentu od zawsze. Silnym spoiwem średniowiecznej Europy zachodniej był Kościół. Ścisłe związki gospodarki z polityką są naturalne. Tak też, od początków wprowadzenia chrześcijaństwa, postrzegana była rola polityczna Kościoła. Jednak w ciągle zmieniającej się Europie zaczynała ona uwierać. Ożywiony handel i możliwość przemieszczania się po coraz większych obszarach, sprzyjały przyspieszonej wymianie myśli i idei. Fakt narastających konfliktów interesów i wynaturzenia moralne w obrębie Kościoła wywoływały napięcia, które szczególnie zaczęły się nasilać w XV wieku. Zasadniczy wyłom w jedności Kościoła zachodniego uczynił ruch religijny zapoczątkowany przez Marcina Lutra (ogłoszenie 95 tez - 1517 r.).  Idee wyrażane przez niego zaczęły docierać również na Pomorze. W Stargardzie kazania luterańskie głosił franciszkanin Johann Knipstro. Gdy w 1525 roku na synod poświęcony mobilizacji sił do odparcia reformatorów przybył tu biskup Erazm von Manteuffel, stargardzianie naubliżali mu dając wyraz, że myśli Lutra znalazły i tu podatny grunt. Ferment jaki spowodowały one w całym Księstwie Pomorskim doprowadził do (IV) wprowadzenia protestantyzmu jako religii panującej (1534 r - Sejm w Trzebiatowie 1534-1535). Skutki bezpośrednie i pośrednie jakie wynikły z tego były niezwykle znaczące dla naszego miasta. Nastąpiła kasacja zakonu augustianów, zsekularyzowano majątek kościelny, zmieniono system szkolnictwa, wynalazek druku ułatwił i upowszechnił możliwość korzystania ze słowa pisanego. Zmieniła się pozycja duchowieństwa. Głębokie przeobrażenia nastąpiły w obrzędowości i sztuce religijnej oraz w sposobie prowadzenia wspólnot kościelnych. Nowe warunki sprzyjały zmianie stosunków społecznych, osłabiały stosunki feudalne na rzecz wczesnokapitalistycznych. Rosło znaczenie mieszczaństwa i kwitł kult pracy.  Jednocześnie w wyniku powstałego podziału religijnego zerwana została kolejna więź, która niegdyś była wspólna z Polską. W skali Europy powstały kolejne źródła antagonizmów, które wkrótce zaowocowały okrutnymi wojnami o podłożu religijnym.   

Wydarzeniem, które w polskiej historii ma marginalne znaczenie, a dla dużego obszaru Europy i tych ziem było istnym kataklizmem jest (V) wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Trauma po jej apokaliptycznym podmuchu trwa w narodach, które ją przeżyły, po dziś dzień. Wojna miała  różne etapy i stopnie nasilenia, zmieniały się też teatry działań. Bezpośrednio Stargardu dotyczy okres, kiedy stacjonował tu regiment wojsk cesarskich (1627-1630), ściągający uciążliwą kontrybucję, a przede wszystkim, kiedy do wojny włączyła się Szwecja. Zajmując miasto w lipcu 1630 roku Szwedzi rozpoczęli okupację, niezwykle dotkliwą dla jego mieszkańców. Najgorsze przyszło jednak na Stargard pięć lat później. 7 października 1635 roku dowódca załogi szwedzkiej w związku ze zbliżaniem się wojsk cesarskich, nakazał wypalić przedpole grodu w okolicy kościoła Św. Ducha. Ogień, który przedostał się do wewnątrz miasta strawił niemal doszczętnie jego zabudowę co doprowadziło do upadku, z którego Stargard musiał mozolnie podnosić się przez wiele lat.

Wiek XVIII to powolny wzrost siły państwa pruskiego, które mimo prowadzenia, szczególnie w czasach Fryderyka Wielkiego, kilku wojen, wprowadzało szereg praktycznych reform przyczyniających się do wzrostu gospodarczego i poprawy organizacji państwa. W tym czasie zmeliorowano olbrzymie tereny w pobliżu Stargardu, przyczyniając się do zwiększenia płodności tych ziem (dolina Iny, okolice Miedwia). Toczące się wokół konflikty zbrojne sprzyjały rozwojowi rzemiosł związanych z wyposażeniem wojska (tekstylne, garbarskie). Kwitły i inne rodzaje rzemiosła, a po wojnie siedmioletniej (1756-1763) zaczęły powstawać w Stargardzie pierwsze manufaktury. Tak toczyło się życie i w początkach XIX wieku - z krótką przerwą związaną z działaniami na Pomorzu wojsk napoleońskich. W połowie wieku następuje moment, który daje miastu potężny impuls, wprowadza na nowe tory. Jest to zapoczątkowany w 1846 roku proces związania miasta z (VII) koleją.

Uzyskanie połączenia ze Szczecinem i Berlinem (1846), Poznaniem (1848), Koszalinem (1859), a szczególnie utworzenie warsztatów kolejowych (1859) wprowadza Stargard w wiek pary, dając mu nową perspektywę. Daje bezpośredni kontakt z nowoczesną myślą techniczną i organizacją, zmienia strukturę miasta, otwiera na towary z zewnątrz, jak i przybliża inne rynki dla zbycia własnych produktów. Dziewiętnastowieczny postęp techniczny przychodzi tym samym i do Stargardu dokonując  głębokiego przeobrażenia infrastruktury miejskiej. Powstaje gazownia (1856), sieć telefoniczna (1891), wodociągi z kanalizacją i oczyszczalnią (1897), elektrownia (1899), bliska realizacji była sieć tramwajowa. Uruchomiono liczne fabryki.

Szybko dostrzeżone zostało znaczenie kolei dla wojska. Położenie Stargardu i powstanie znaczącego węzła kolejowego sprzyjało usytuowaniu tu potężnego kompleksu koszar (budowa 1881-1884). Militarystyczne tendencje, które ciągle były obecne w państwie pruskim, a później w cesarstwie niemieckim, sprzyjały rozwojowi armii i dziedzin związanych z jej obsługą. Napięcia między mocarstwami europejskimi doprowadziły w końcu do wybuchu (VIII) I wojny światowej, która przyniosła ogromną liczbę ofiar i urządziła Europę na nowo: przeorała granice, zmieniła ustroje, obaliła imperia i odrodziła wiele państw. Upadło cesarstwo niemieckie. Po latach niewoli powstała na nowo Polska. Do Stargardu, z różnych przyczyn, przybyli liczni niemieccy mieszkańcy z terenów, które wówczas przypadły Polsce (Wielkopolska, Pomorze Wschodnie). Potrzeby mieszkaniowe osiedleńców i rozbudowa warsztatów kolejowych spowodowały rozwój miasta w kierunku zachodnim. W jego wyniku niemal podwoił się zasiedlony obszar Stargardu.

Głęboka trauma po przegranej wojnie, silne tendencje rewindykacyjne, kryzys gospodarczy budowały również w Stargardzie nastrój społeczny sprzyjający powstaniu i opanowaniu kraju przez partię nazistowską. Demagogia i budowanie ducha wspólnoty narodowej w duchu darwinizmu społecznego i narodowego, i jednocześnie  umiejętne propagandowo wykorzystanie koniunktury gospodarczej w fazie wychodzenia z kryzysu  doprowadziły Niemcy do swoistego obłędu.

Nikt ze wspierających wówczas reżim hitlerowski nie mógł przypuszczać jaką, już w niedługim czasie, cenę przyjdzie im za to zapłacić. Skutki II wojny światowej dla Stargardu to przede wszystkim śmierć wielu jego mieszkańców, niewyobrażalne zniszczenia substancji miasta i całkowita wymiana jego ludności. Zdobycie Stargardu przez armię radziecką (5 marca 1945), przesunięcie granic Polski na zachód i, w efekcie, (IX) przejęcie miasta przez Polskę rozpoczęło radykalnie nowy okres w jego historii.

Z najprzeróżniejszych zakątków naszego kraju, z miejsc, które powojenny układ sił pozostawił poza granicami Polski, z wojennej tułaczki miesiąc po miesiącu, rok po roku, przybywali do tego, dla nich obcego miasta, ludzie, którzy  mieli zbudować polski Stargard. Z rozkazu, z nakazu lub z własnej woli, choć często wymuszonej okolicznościami (np. po stracie  rodzinnego domu lub swej małej ojczyzny) albo skuszeni wizją lepszego życia. Przyniesione przez nich odmienne obyczaje, katolickie obrzędy religijne, kultura, pamięć historyczna i narzucony ustrój polityczny spowodowały, że w sposób istotny zmieniło się oblicze Stargardu. Wiele osób przyjechało tu na chwilę, ale mimo tego zamiaru, duża część z nich w końcu została. Uruchamiali kolejne zakłady pracy, najpierw te, które istniały już wcześniej. Dopiero po kilkunastu latach zaczęli budować nowe. Powstały też pierwsze osiedla mieszkaniowe (1956 r. -rozpoczęcie budowy osiedla Tysiąclecia). Nowi mieszkańcy powoli oswajali się z miastem. Ale dopiero dla urodzonego tu pokolenia Stargard stał się miastem rodzinnym bez żadnych wątpliwości. W 1967 roku liczba mieszkańców przekroczyła stan przedwojenny. Trzeba przyznać, że stosunkowo szybko przywrócono do życia zrujnowane i opuszczone, w wyniku ucieczki lub przymusowego wysiedlenia, miasto. Jego dalszy rozwój przebiegał w sposób charakterystyczny dla gospodarki socjalistycznej, który w ograniczonym zakresie opierał się na rachunku ekonomicznym, utopijnie zakładał słuszność i skuteczność decyzji centralnych przez co tłumił indywidualność i przedsiębiorczość, ograniczał wolność jednostki. Stargard, dzięki wejściu w dorosłość powojennego pokolenia jednak ciągle rozbudowywał się i rósł ludnościowo.

Tak jak w całej PRL towarzyszyły nam różne niedobory, które przeszkadzały wzrastającym potrzebom i aspiracjom. Bunt społeczny, kryzys latosiemdziesiątych i przemiany polityczne w ZSRR, a w końcu wyrażona w wyborach z 1989 roku wola społeczeństwa, doprowadziły do zasadniczych zmian w całej Polsce i w krajach bloku wschodniego. (X) Przemiany ustrojowe w kraju  poważnie oddziaływały na życie społeczne i gospodarcze Stargardu. Z Kluczewa wyjechało wojsko radzieckie. W ciągu kilkunastu lat praktycznie wszystkie większe zakłady miasta przestały istnieć: ZNTK, Luxpol, Pollena, Zakłady Mięsne, Stargardzkie Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego, Przedsiębiorstwo Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego, Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej, zakłady kolejowe: Lokomotywownia, Oddział Zmechanizowanych Robót Drogowych, Kolejowe Zakłady Automatyki. Proces zmian miał olbrzymi wpływ na życie miasta (bezrobocie), społeczny nastrój i na demografię (po dojściu do niemal 75 tys. w 1999 r. liczba mieszkańców spadła poniżej 68 tysięcy).

 Po latach ciężkich doświadczeń początków transformacji, powoli mieszkańcy przystosowali się do nowych okoliczności. Wielu mogło z powodzeniem uruchomić własne biznesy, nieraz na bazie zlikwidowanych firm. Wejście w obszar Wspólnoty Europejskiej, powstanie i rozwój parków przemysłowych dało kolejne impulsy dla zażegnania kryzysu i rozwoju miasta. Firmy stargardzkie (choć te duże, w większości nie rodzime) sprawdzają swoje możliwości na normalnym rynku. Gołym okiem widać też efekty inwestycji infrastrukturalnych w mieście i wzrost poziomu życia mieszkańców.

Jak wynika z tego krótkiego przeglądu dziejów Stargardu najwięcej zależało od czynników zewnętrznych. Nie można jednak pomijać wpływu samych stargardzian na stan miasta. Na zdolność do wykorzystania szans lub umiejętność łagodzenia ciosów losu.  

Jeżeli świat poradzi sobie z istniejącymi i widniejącymi na niedalekim horyzoncie zagrożeniami, a przede wszystkim kryzysem klimatycznym i jego różnorakimi społecznymi konsekwencjami, to dla współczesnych stargardzian, obecny okres powinien się jawić jako najlepszy w całych dziejach miasta. I tego dla mieszkańców „Stargardu pod szczęśliwą gwiazdą”, w symboliczną - 777 rocznicę uzyskania przez niego praw miejskich, i na przyszłe lata, życzyć trzeba.

    M.J.

Więcej o ilustracjach: